ग्रॅन्ड पॅलेस, बँकॉक, जून २०१६

Monday, November 23, 2009

१३. काही कविता: ६ ग्वाही

कविता लिहिणं -  ही ज्यावर आपलं कसलंही नियंत्रण नसतं अशी कृती आहे. किंबहुना ती एक स्वतंत्र अशी प्रक्रिया असते, ती एक पूर्ण घटना असते. कधीकधी त्याचं मर्म हाताशी येतं, तर कधी ते निसटून जातं. आणि मागे उरते ती फक्त एक गुदमरवणारी अस्वस्थता. 

लिहिणं आणि न लिहिणं यापैकी कोणताही पर्याय निवडला तरी - तो परिस्थितीनुसार निवडावाही लागतो अपवादात्मक वेळी - त्याचा परिणाम एकच असतो. तो म्हणजे काहीतरी मिळवल्याची आणि ते गमावल्याची क्षणिक का असेना पण तीव्र भावना.

सगळयाच कवींना अस वाटत असेल असा माझा अजिबात दावा नाही.
कदाचित याच्या पूर्ण विरोधी असाही मुद्दा मी कधीतरी लिहिन.
कवितेचा आणि तर्काचा logic चा संबंध क्वचितच असतो म्हणून कदाचित मनासारख्या गोष्टीवर आपण असंख्य ओळी लिहू शकतो आणि तरी ते ओळखीचं होतंच नाही बेटं!

श्वास अर्ध्यातच
थांबतो कधीकधी,
हे नको, तेही नको
म्हणतॊ, शोध पर्याय काही....


लटपटते मन, शरीर
यांची साक्ष अटळ
आणि दुनियादारीत
फक्त दुःखाचीच ग्वाही....

पुणे, ३० नोव्हेंबर २००८

Tuesday, November 17, 2009

१२. कंजूष

काही माणसं स्वभावतःच कंजूष असतात. पैसे वाचविण्याच्या आपण कल्पनाही करू शकत नाही इतक्‍या विविध युक्‍त्या त्यांना सुचत असतात. "वाचवलेला पैसा म्हणजे मिळवलेला पैसा' असला भक्कम सुविचार कोणातरी कंजूष माणसाला सुचला असणार, असं आपलं मला नेहमी वाटत आलंय. सहजतेनं खर्च करणाऱ्या व्यक्तीला असला विचार सुचणं प्रथमदर्शनी अशक्‍य वाटतं; पण कोणास ठाऊक, कायमच कंजूष माणसासोबत राहताना कोणालातरी हे समजलं असेल.

तुम्हा आम्हा सर्वांच्याच वाट्याला अशी एक तरी कंजूष व्यक्ती आलेली असतेच. कॉलेजच्या जीवनात आपल्या मित्रमैत्रिणींच्या घोळक्‍यात एखादा कंजूष नमुना हमखास असतो. कधी त्याची/ तिची परिस्थिती बिकट असते म्हणून किंवा कधी त्याच्या/ तिच्यामुळे मनोरंजन होतं म्हणून; कधी नाईलाजानं, तर कधी खुशीनं त्याला/ तिला सामावून घेतलं जातं. त्यात देण्याघेण्याचा हिशोब नसतो.

केवळ परिस्थिती नसते म्हणून माणसं पैसे खर्च करत नाहीत, असा माझा बराच काळ समज होता. पदवी हातात पडल्यावर मी एका सेवाभावी संस्थेत पूर्ण वेळ काम करायला लागले. त्या काळात मागेपुढे न पाहता इतरांसाठी भरपूर खर्च करणारी असंख्य माणसं मी पाहिली. स्वतःकडे जे काही असेल, त्यातलं सर्वोत्तम दुसऱ्यांसाठी देणारी अशी माणसं पाहताना मी बरीच वर्षे "कंजूष' हा शब्दही विसरून गेले होते. त्या काळात लोकांनी मला लाडावून ठेवलं, असं म्हटलं तर ती अतिशयोक्ती होणार नाही. आपण स्वतः पैसे कमावत नाही, असा कमीपणा मला तेव्हा कधीही वाटला नाही.

पैसे मिळवायची गरज कधी भासली नाही. जवळ असलेले सगळे पैसे एका क्षणात इतरांसाठी खर्च करताना भविष्याची काळजी मला आजही वाटत नाही. गरज लागेल तेव्हा दुसरं कोणीतरी आपल्याला पैशांची उणीव भासू देणार नाही, अशी मला नेहमी खात्री वाटते - कोणाकडे काही मागण्याचा माझा स्वभाव नाही, तरीही मला असं वाटतं हे विशेष!

तोवरचं माझं काम एका ध्येयानं बांधल्या गेलेल्या गटासोबत, लोकांसोबत होतं. आपापसांत कितीही वैचारिक किंवा रोजच्या कामासंबंधी मतभेद असले, तरी एकमेकांची काळजी आम्ही सहजतेनं घ्यायचो. एक तीळ सात जणांत वाटून घ्यायचा, इतकंच नाही, तर वेळप्रसंगी आपण उपाशी राहून उरलेल्या दहांना तो तीळ आनंदानं खाऊ घालायचा, अशा वातावरणात मी अनेक वर्षं जगलेच वाढले.

यथावकाश मी पैसे मिळवायच्या फंदात पडले आणि एक पूर्णतः नवं अनुभवविश्‍व सामोरं आलं.

एकदा मुंबई सेंट्रल स्थानकावरून अहमदाबादला जाणारी गाडी पकडायची होती. आम्ही पाच-सहा जण होतो. पुण्यातून निघून आम्ही साडेअकराच्या सुमारास मुंबई सेंट्रलला पोचलो. आमच्या पुढच्या गाडीला अजून दोन तासांचा वेळ होता. मॅकडोनाल्डमध्ये खाण्यापेक्षा बाहेर उडुपी हॉटेलात यायला आम्ही बाहेर पडलो- आमचं सामान भूक नसणारा एक सहकारी सांभाळत बसला. आम्ही पाच जणांनी पाच वेगळे पदार्थ खाल्ले. वेटरने विचारायच्या आधीच मी "एकत्रच बिल कर' असं त्याला सांगितलं. त्या समूहात मी एकटीच स्त्री होते म्हणून असेल कदाचित; पण वेटरनं माझ्या पुरुष सहकाऱ्यांच्या हातात बिल दिलं. बिल तसं काही जास्त नव्हतं. शिवाय माझे ते सहकारी अधिकारानं वरिष्ठ होते. त्यांना पगारही भरपूर होता. आणि मुख्य म्हणजे बिल कोणीही दिलं तरी कार्यालयीन कामासाठी आम्ही जात असल्यामुळे शेवटी तो "अधिकृत' खर्च होता. या सर्व गोष्टींमुळे मी पैसे देण्याची फार पराकाष्ठा नाही केली.

हॉटेलपासून स्टेशन केवळ सात मिनिटांच्या अंतरावर. चौकात सिग्नलला आम्ही थांबलो, तेव्हा माझे सहकारी मला म्हणाले, ""सविता, तुमचं सतरा रुपये बिल झालं.'' त्यांनी इतरांनाही अशाच रकमा सांगितल्या. मी इतकी चकित झाले होते, की मला काही सुचेना. तेवढ्यात सिग्नल हिरवा झाला. त्यामुळे "स्टेशनवर पोचल्यावर दिले तर चालतील ना? की आत्ता लगेचच देऊ?'' एवढंच मी विचारू शकले.

मग मला अशी माणसं भेटण्याची सवय झाली. म्हणजे कोणी आपल्याला पेरू खायला दिला आणि तासाभरानं त्या पेरूचा एक रुपया मागितला, तर मला आश्‍चर्य वाटेनासं झालं. खाताना भरपूर गप्पा मारणारा माणूस नेमका बिल द्यायच्या वेळी मोबाईलवर बोलत बसणार, हे मी स्वीकारलं. फळं आपण आपल्या पैशांनी घ्यायची आणि कोणीतरी दुसरं कोणा तिसऱ्याला "ही तुमच्यासाठी भेट' म्हणून देणार आणि फुकटचं औदार्य मिरवणार, याचा राग येण्याऐवजी गंमत वाटू लागली. घरातून आणलेले पदार्थ गुपचूप हॉटेलच्या खोलीत एकट्यानं खाऊन मग वर "अहो, प्रवासात मला फारशी भूक लागत नाही' असं म्हणणाऱ्यांची कीव येऊ लागली. सामूहिक प्रवासात "मला हिशोब ठेवणं चांगलं जमत नाही, तू कर आता खर्च, नंतर देईन मी,' अशा युक्‍त्यांची नवलाई मागे पडली. एकदा तर पाच हजारांची रक्कम मी खर्च केली. त्याची पावती परस्पर दुसऱ्यानंच क्‍लेम केली. "मी विसरलेच होते, तू दिलेस पैसे ते' - अशी नंतरची सारवासारव हास्यास्पद होती.

आपण पैसे खर्च करू शकत नसलो, तर कमावण्याला तरी काय अर्थ- असं म्हणत बिल कार्यालयीन खर्चात पडणार असो की नसो, मी पैसे देत राहते. आपल्यासोबत असणाऱ्या सर्व माणसांसाठी खर्च करण्याची जबाबदारी माझी आहे, असं मला वाटतं- भले, मग माझ्याजवळ उद्यासाठी पैसे असोत वा नसोत!

परवा बाहेरगावी असेच एक गृहस्थ भेटले. दोन-तीन वर्षं आम्ही एकत्र काम केल्यामुळे त्यांचा कंजूष स्वभाव मला माहिती होता. सकाळी आम्ही हॉटेलच्या स्वागतकक्षापाशी भेटलो, तेव्हाच मी त्यांना "संध्याकाळी एकत्र जेऊ' असं आमंत्रण दिलं. त्यांनी त्या शहरात एका घरगुती खानावळीचा शोध लावला होता, तिकडे जाऊ जेवायला असं त्यांनी सुचवल्यावर आम्ही तिकडे गेलो. जेवताना त्यांच्या नव्या नोकरीबाबत बोलणं झालं. त्यांना तिथं भरपूर जास्त पगार होता. काम कमी होतं आणि पुरेसे अधिकार होते. त्यामुळे गृहस्थ एकंदर खुशीत होते. मला बरं वाटलं ते मजेत आहेत ते पाहून.

जेवण झालं. मी काउंटरवर जाऊन दोघांचेही पैसे द्यायला लागले. या गृहस्थांच्या कंजुषीची इतकी ख्याती आहे, की "गेल्या पंचवीस वर्षांत यानं आम्हाला एकदाही चहा पाजलेला नाही," असं त्यांचे मित्र सांगतात. अशा माणसाला तरीही मित्र असतात, याहून नवलाची आणखी काय गोष्ट असू शकते? असो. त्यामुळे या गृहस्थांनी माझ्या जेवणाचे पैसे द्यावेत वगैरे काही विचार माझ्या मनात नव्हते.

"नाही, मॅडम, तुम्ही नका पैसे देऊ,'' असं ते गृहस्थ म्हणाल्यावर  'अच्छा, म्हणजे माणसांचे स्वभाव बदलतात तर...' असं मला वाटलं; पण जुना अनुभव गाठीशी असल्यामुळे केवळ औपचारिकपणानं ते असं म्हणत असावेत, असा मी अंदाज बांधला. "अहो, तुम्ही पैसे देणार हे आधी माहिती असतं, तर जरा महागड्या हॉटेलात नसतो का गेलो आपण,'' अशी पुस्ती त्यांनी जोडली, तेव्हा यांचा आज पैसे खर्च करण्याचा निश्‍चय दिसतो आहे, असं मला वाटू लागलं.

हे काहीतरी वेगळं घडत होतं तर नेहमीपेक्षा! पण कदाचित मला भास होत असेल, असं वाटून मी शंभरच्या दोन नोटा काउंटरवरच्या माणसाकडे सरकवल्या. हॉटेलमधल्या माणसांची- वेटरपासून ते मॅनेजरपर्यंत- एक गंमत असते. पुरुष सोबत असल्यावर स्त्रीनं पैसे देणं किंवा खरं तर स्त्रीकडून पैसे घेणं यांना अत्यंत अपमानाचं वाटतं. एकदा अशाच एका प्रसंगी एका वेटरनं तर मला भारतीय संस्कृतीवर एक लंबंचौडं भाषण दिलं होतं. गार्गी, मैत्रेयी अन्य ऋषिगणांबरोबर जलपानासाठी जात असतील, तेव्हाही ऋषिगणांपैकी पुरुषांनीच आवश्‍यक त्या सुवर्णमुद्रा देण्याचा आश्रमांचा, गुरुकुलांचा नियम होता, असं या वेटरचं भाषण ऐकल्यावर बराच काळ मला वाटत होतं. अभ्यासकांनी यावर जरूर संशोधन केलं पाहिजे.

तर इथंही त्या काउंटरवरच्या माणसानं मला रोखलं. "ताई, साहेब असताना तुमच्याकडून पैसे घेणं प्रशस्त नाही वाटत. देताहेत ना साहेब पैसे.'' ही आता आणखी एक गंमत. अशा कोणत्याही प्रसंगात मी 'ताई' असते आणि माझ्याबरोबरचा पुरुष असतो 'साहेब'! त्या हॉटेलवाल्याला त्याचं बिल मिळण्याशी मतलब; कोणी का देईना, त्याला काय करायचं? पण एक तर ही घरगुती खानावळ होती. दुसरं म्हणजे त्या वेळी जेवणाऱ्यांची फारशी गर्दी नव्हती. तिसरं म्हणजे तिथं जेवायला आलेली मी बहुतेक अपवादात्मक बाईमाणूस होते; कारण त्या अर्ध्या-पाऊण तासात तिथं जेवायला आलेल्या प्रत्येक इसमानं आश्‍चर्यानं माझ्याकडे पाहिल्याचं माझ्या लक्षात आलं होतं.

"मॅडमकडून घेऊ नका हो पैसे,'' गृहस्थांचा खरंच बिल द्यायचा विचार होता तर! नव्या वातावरणात नवीन काही शिकलेले दिसताहेत ते. मी या माणसासाठी इतक्‍या वेळा आजवर पैसे खर्च केले होते, की एखाद्या वेळी त्यांनी पैसे दिल्यानं फार काही बिघडत नव्हतं. मी स्वस्थ उभी राहिले.

त्या गृहस्थांनी पैसे दिले. "साहेब, अजून वीस रुपये.'' काउंटरवरचा माणूस म्हणाला. आपले हे महाशय हसून शांतपणे म्हणाले, "तुम्हीच उलट मला चाळीस रुपये परत द्या. मॅडमचे पैसे मॅडम देतील.''

काउंटरवरच्या त्या माणसाचा चेहरा अगदी तोंडात मारल्यासारखा झाला. मी मुकाट्यानं पैसे दिले, तेव्हा त्यानं माझ्याकडे पाहिलंही नाही. कोपऱ्यात उभी राहून इतका वेळ शांतपणे सगळं बोलणं ऐकत असलेली एक स्त्री पदराआड तोंड लपवून हसत होती. मी तिच्याकडे पाहून स्वच्छ, साधी हसले आणि ती एकदम जोरजोरात हसायला लागली. काउंटरवरच्या माणसानं जरा काळजीनं आधी तिच्याकडे मग माझ्याकडे पाहिलं. माझ्या चेहऱ्यावरचं हसू पाहून तोही मोठ्यानं हसला आणि एकदम गप्प झाला.

आम्ही बाहेर पडलो. हे गृहस्थ म्हणाले, "जरा विचित्रच वाटले ते नवरा-बायको. काही कारण नसताना असं हसायचं म्हणजे...''

त्यावर मी पण मोठ्यानं हसले. म्हटलं, ""झाली असेल काहीतरी गंमत. तुम्हाला नसेल कळली कदाचित.''

मी त्या गृहस्थांना ओळखणाऱ्या एकांना हा किस्सा सांगितल्यावर ते म्हणाले, ""म्हणजे आता इतक्‍या वर्षांनंतर हा बाबा स्वतःचे पैसे स्वतःसाठी खर्च करायला तरी शिकलाय. या आयुष्यात ही फारच मोठी झेप झाली त्याची.''

आणि खदाखदा हसत हे "शुभ वर्तमान' इतर मित्रांना सांगण्यासाठी त्यांनी मोबाईल हातात घेतला.

पू्र्वप्रसिद्धी : सकाळ, सप्तरंग, Sunday, November 15, 2009
*

Wednesday, November 11, 2009

११. काही शोधायाचे नाही

’चैत्रपुनव’ या १९७० साली प्रसिद्ध झालेल्या काव्यसंग्रहातील ही कविता. कवी आहेत अर्थातच बा.भ. बोरकर. 

 ही कविता वाचताना माझाही सारा शोध अलगद संपून जातो. जणू सगळं विश्व कवेत असल्याची निर्लिप्त अन तरीही अतीव समाधानाची भावना ओसंडून वाहण्याचा अनुभव या शब्दांच्या सोबतीने मी घेते! 

काही शोधायाचे नाही:
सारे इथेच येणार 
काही मागायाचे नाही: 
माझा हातच देणार.

दिठी उलटली आत 
प्राणा लागले पाझर 
आता घागरीत भरे 
सारा रूपाचा सागर 

नाही बोलायचे काही: 
मौन निळाईत गाते
दळी चांदण्याचे पीठ
हातावीण माझे जाते

Monday, November 2, 2009

१०. काही कविता: ५

एखादी व्यक्ती एखादं काम अनेक वर्षांपासून करत असेल आणि त्या व्यक्तीला त्या कामाबद्दल विचारल्यावर धड काही सांगता येत नसेल, तर तुम्ही तिला काय म्हणाल?

मी या प्रसंगात दुस-या बाजूला आहे, कारण अशी एक गोष्ट आहे की जी अनेक वर्षे करूनही मला तिच्याबद्दल काही नीटपणे सांगता येणार नाही. मी अर्थातच कविता लिहिण्याच्या प्रक्रियेबाबत बोलते आहे. 

कवितेचा अर्थ 'कवी’च्या जीवनात शोधण्याचा प्रयत्न केवळ समीक्षक करतात असं नाही, तर सर्वसामान्यपणे बहुतेक माणसं करतात. त्याला कंटाळून मी कविता इतरांना वाचायला देणं अनेक वर्षे बंद केलं होतं. मला ओळ्खणा-या असंख्य माणसांना मी कविता लिहिते हे माहितीही नाही. 

आता त्यादिवशीचे उदाहरण घ्या. माझ्यासाठी तो अगदी एक सर्वसामान्य दिवस होता. दिवसभरात काहीही विशेष घडलं नाही. कार्यालयातून आल्यावर घरातल्या घरातच मी अर्धा तास चालते. माझ्या त्या फे-या चालू होत्या. अचानक माझा श्वास थांबला. मी टेबलावरचा कागद पेन घेतला आणि काही ओळी लिहिल्या. पाच मिनिटांत मी पूर्ववत माझं चालणं सुरू केलंही होतं. 

हे शब्द आले कुठून? ते का आले? ते येणार हे मला आधी माहिती होतं का? मी नेमकं असंच का लिहिलं? येणारे शब्द कागदावर न उतरवण्याचं स्वातंत्र्य मला आहे का? मी शब्दांना 'या’ असं आवाहन करू शकते का? 

यातील एकाही प्रश्नाचं उत्तर मला माहिती नाही. आणि मी तीस वर्षांपूर्वी पहिली कविता लिहिली होती. आहे ना गूढ गंमत? 

आता मी प्रसिद्ध कवी नाही म्हणून ठीक! नाहीतर या कवितेचा कुणी काय काय अर्थ लावला असता हे पाहणं मनोरंजक ठरलं असतं. असो.

 तर ही कविता. 

दुःख सरण्याचे नाही, 
दुःख हरण्याचे नाही, 
कळ धुम्मस मनात,
दुःख विरण्याचे नाही. 

दुःख मातले थोडेसे, 
दुःख आतले थोडेसे, 
वसा विरक्तीचा घेता, 
दुःख बेतले थोडेसे. 

काही उणे, बाकी दुणे, 
जगण्याचे ताणेबाणे, 
थेंब पावसाचा नाही, 
आणि पीक सोळा आणे. 

भग्न काळोखली रात, 
जन्म पारखले सात, 
घाव झेलून पडता, 
मंद थरथरे हात. 

दाही दिशा सुप्त शब्द, 
मालक हा मुक्त शब्द, 
देह मनाला सांधतो, 
ताणलेला तृप्त शब्द! 

 पुणे २७  ऑक्टोबर २००९ २०.००