२५८. फिलिपिन्स नोंदी: भाग ४: डवावमध्ये १५ जून ते २३ जून

भाग ३

आपत्ती व्यवस्थापन

या आठ-दहा दिवसांत बऱ्याच घडामोडी झाल्या. त्यातली एक म्हणजे तीन दिवसांचं ‘Emergency Preparedness Plan’ प्रशिक्षण. सहा स्वयंसेवी संस्थांचे प्रतिनिधी, माझी सगळी टीम असे तीस लोक तीन दिवस विचार करत होते तो संकटकालीन परिस्थितीला तोंड देण्याच्या आमच्या संस्थांच्या तयारीचा. आमच्या सहा पार्टनर संस्था तळागाळात काम करतात आणि विविध संकंटांना (नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित) त्यांना तोंड द्यावं लागतं. त्यामुळे त्यांचे विचार, त्यांच्या अडचणी आणि त्यांची तयारी समजून घेणं माझ्यासाठी महत्त्वाचं होतं.

फिलिपिन्स देश ‘Ring of Fire’ च्या परिसरात आहे. ‘रिंग ऑफ फायर’ हा पॅसिफिक महासागरातला घोड्याच्या नालीच्या आकाराचा चाळीस हजार किलोमीटरचा परिसर आहे. जागृत ज्वालामुखी आणि वारंवार होणारे भूकंप  हे या परिसराचं वैशिष्ट्य आहे. गेली हजारो वर्ष हा परिसर असाच आहे. २६ जूनच्या आकडेवारीनुसार मागच्या वर्षभरात फिलिपिन्समध्ये २२३ भूकंप झाले आहेत. एका वर्षात साधारणपणे वीस चक्रीवादळं फिलिपिन्समध्ये येतात आणि त्यातली पाच विध्वंसक असतात. यासोबत मिंडनावमधला गेली अनेक दशकांचा सशस्त्र संघर्ष आहे. या सगळ्या परिस्थितीत काय घडू शकतं आणि त्यासाठी आपली संघटनात्मक तयारी कशी असायला हवी यावर विचारविनिमय करणं हे या प्रशिक्षणाचं मुख्य उद्दिष्ट होतं.

आपत्तीव्यवस्थापनातल्या मुलभूत संकल्पनाची तोंडओळख करून घेतल्यानंतर प्रत्येक संस्थेने स्वतंत्र गटांमध्ये काम केलं. यात पहिली पायरी होती ती आपत्कालीन परिस्थितींची यादी करून त्यांचा प्राधान्यक्रम ठरवणं. ते प्राधान्यक्रम जरासे भीतीदायक होते हे खरं आहे.

या आपत्तीला तोंड देण्याची आपली किती तयारी आहे याचं सविस्तर विश्लेषण प्रत्येक गटाने केलं. ‘सिनारिओ बिल्डिंग’ यावर चर्चा करताना वाईटात वाईट काय घडेल आणि त्यासाठी आपण तयारी करायची तर आपल्या संस्थात्मक रचना तयार आहेत का, इतर संस्था आणि सरकारी खात्यांसोबत संवादाचे आपले मार्ग काय असणार आहेत अशा अनेक विषयांवर सखोल चर्चा झाली. या सर्व कार्यकर्त्यांचे अनुभव ऐकणं म्हणजे एखादा छोटा अभ्यासक्रम पूर्ण करण्यासारखंच होतं.

गंभीरपणे शिकणं चालू असताना अनेक गमतीजमतीही होत होत्या. एका प्रशिक्षिकेचं नाव ‘बाई’ असं होतं. त्याचा अर्थ तिला विचारल्यावर तो ‘राजकन्या’, ‘लाडकी’ असा आहे हे तिने सांगितलं. पण ‘विसया’ नामक फिलिपिन्समधल्या भाषेत कोणत्याही वाक्यात सहज येणारा हा शब्द आहे हेही तिने सांगितलं. ‘आता जाऊयात ना बाई’, ‘सोड ना तू बाई’ अशी वाक्य स्त्रिया-पुरूष दोघेही सर्रास वापरतात. लिंगनिरपेक्ष शब्दप्रयोग आहे हा. जमलेल्या लोकांमध्ये प्रत्येकाला किमान तीन तरी भाषा बोलता येत होत्या. ‘भावंडं किती आहेत’ अशा गप्पा चालू असताना किमान नव्वद टक्क्यांपेक्षा जास्त लोकांना किमान चार भावंडं होती. जमलेल्या गटाचे सरासरी वय बत्तीस ते पस्तीस होतं हे लक्षात घेता कुटंबाचा आकार माझ्या अंदाजाला धक्का देणारा होता. एकीला तर तेवीस भावंडं आहेत. ‘माझ्या आईवडिलांची मात्र मी एकटीच मुलगी आहे’ (इतर भावंडं वडिलांच्या इतर लग्नांपासून झालेली आहेत) असं तिने हसत सांगितलं.

या प्रशिक्षणात दोन दिवस ‘आनंदमार्ग’ या संस्थेच्या कार्यकर्त्यांनी योगविषयक मार्गदर्शन केलं. ‘आनंदमार्ग’मधून तिघीजणी आल्या होत्या. एकजण रशियाची होती, दुसरी सिरियाची होती. मुख्य प्रशिक्षिका भारतातल्या आहेत हे आधीच मुरूगनने सांगितलं होतं. त्या थेट मुंबईच्या निघाल्या आणि मग आम्ही मराठीत गप्पा मारल्या. त्या गेली बावीस वर्ष ‘आनंदमार्ग’च्या साधिका असून गेली दोन वर्ष डवावमध्ये आहेत.

‘आनंदमार्ग’विषयी मी काही फार चांगलं वाचल्याचं आठवत नव्हतं. त्यामुळे जालावर शोध घेऊन परत एकदा बरंच काही वाचलं. आता माझ्यापुढे दोन पर्याय आहेत. वाचलेल्या गोष्टींवरून धडा घेऊन ‘आनंदमार्ग’शी अजिबात संपर्क न ठेवणं. दुसरा पर्याय म्हणजे ‘आनंदमार्ग’विषयीचे पूर्वग्रह बाजूला ठेवून मोकळ्या मनाने त्यांचं कार्य समजून घेणं. मी कोणता पर्याय स्वीकारते आहे हे थोड्याच दिवसांत कळेल.

डवाव डॉक्टर्स हॉस्पिटल (Davao Doctors Hospital)

नियमित तपासणीसाठी डॉक्टरांना भेटायचं होतं. पण माझ्या काही विशेष गरजा असल्याने नेमकं कोणत्या क्लिनिकमध्ये जावं ते कळत नव्हतं. कार्यालयाच्या मनिलामधल्या डॉक्टरांनी ‘डवाव डॉक्टर्स हॉस्पिटल’मध्ये जाण्याचा सल्ला दिला आणि तसं परिचयपत्रही मला दिलं. फिलिपिनो कामं फार व्यवस्थित आणि मनापासून करतात अशी मी मनातल्या मनात पुन्हा एकदा नोंद घेतली.

डवाव डॉक्टर्स हॉस्पिटलमध्ये माझे स्थानिक सहकारी जात नाहीत (ते महागडं आहे हे मुख्य कारण) त्यामुळे हॉस्पिटलशी संपर्क कसा साधावा ते कळत नव्हतं. मग मी त्यांचं ‘फेसबुक पेज’ शोधलं आणि तिथं त्यांना निरोप लिहिला. मला दोन मिनिटांत त्यांचं उत्तर आलं. मी प्रश्न विचारत गेले आणि ते उत्तरं देत गेले. त्या संवादाच्या अखेरीस मग शनिवारी सकाळी सहा वाजता मी हॉस्पिटलमध्ये जायचं असं ठरलं. सहा हे मला फारच लवकर वाटतं होतं, पण इथं साधारण पहाटे साडेचारलाच उजाडतं, त्यामुळे सहा ठीकच होतं.

माझ्या घराच्या जवळ मिंडनाव विद्यापीठाचा परिसर आहे आणि तिथं झेब्रा क्रॉसिंग आहे. तिथं एक-दोन पोलिस नेहमी उभे असतात. सकाळी सहालाही पोलिस तिथं होता हे पाहून मी चकित झाले. रोजच्या सवयीने ‘गुड मॉर्निंग’ वगैरे झाल्यावर मी सहज त्या पोलिसाला ‘डवाव डॉक्टर्स हॉस्पिटल कोणत्या बाजूला आहे, टॅक्सी इकडून मिळेल की जवळच्या मुख्य रस्त्यावर जायला लागेल’ असं विचारलं. त्याने ‘टॅक्सीसाठी कुठं जायची गरज नाही, मी आहे ना’ असं म्हणत एक टॅक्सी माझ्यासाठी थांबवली. इथल्या पोलिसांच्या कार्यतत्परतेचं मला कौतुक वाटतं. कायम हसतमुख असतात -कदाचित परकीय नागरिक असल्याचा मला हा फायदा होत असेल. कारण तसंही परकीय नागरिकांवर त्यांनी लक्ष ठेवणं अपेक्षित असतं.  

त्यावरून आठवलं – इथं (डवावमध्ये) अमेरिकेसारखा ९११ हा संपर्क क्रमांक कार्यरत आहे. आणीबाणीच्या प्रसंगी पोलिसांशी थेट संपर्क साधून मदत मागता येते.

डवाव डॉक्टर्स हॉस्पिटल चोवीस तास चालू असलं तरी सकाळी सहा वाजता तिथं सामसूम होती. मग आधी सिक्युरिटी गार्डच्या आणि नंतर लॅब असिस्टंटच्या मदतीने सगळ्या औपचारिकता पूर्ण केल्या. मग कोणत्या डॉक्टरकडं जायचं याचा शोध घेताना पाच तज्ज्ञांची नावं मिळाली. शनिवारी दुपारी उपलब्ध असणाऱ्या एका डॉक्टरांच्या नावावर बोट ठेवत मी ‘हे डॉक्टर पुरूष आहेत की स्त्री’ असा प्रश्न विचारल्या. त्या स्त्री डॉक्टर आहेत हे कळलं. पण त्यांच्या क्लिनिकमध्ये गेले तर त्या सुट्टीवर होत्या. मग तिथल्या परिचारिकेला मी त्या डॉक्टरांच्या नावांचा कागद दाखवत ‘उरलेल्या चारांपैकी स्त्री डॉक्टर कोण आहेत’ असं विचारलं तर ती हसायलाच लागली. या पाचही डॉक्टर स्त्रियाच आहेत. नावावरून व्यक्तीचं लिंग ओळखायची मला सवय आहे (अजाणता घडतं हे, पण घडतं खरं) ती परदेशात वावरताना वेळोवेळी मार खाते. अर्थात इथंही स्त्रियांची नावं आणि पुरूषांची नावं अशी स्पष्ट विभागणी आहे – ती मला अद्याप उमजलेली नाही इतकंच.

हे हॉस्पिटल डवावमधलं पहिलं खासगी हॉस्पिटल आहे. १९६० मध्ये काही डॉक्टरांनी मिळून हे खासगी हॉस्पिटल चालू केलं. आता इथं २५० रूग्णांची सोय आहे. एका खोलीत हॉस्पिटलची माहिती संक्षिप्त रूपात सादर केली आहे. 

सापळा संग्रहालय

हॉस्पिटलमधून बाहेर पडून मी सापळा संग्रहालयाकडे कूच केली. देशोदेशीच्या प्राण्यांचे, पक्षांचे आणि जलचरांचे सुमारे सातशे सापळे (काही खरे, काही प्रतिकृती स्वरूपात) इथं आहेत. मुख्य म्हणजे कोणाही प्राण्याची-जलचराची शिकार करण्यात आली नाही, हे सगळे मरण पावलेल्या प्राण्या-पक्षांचे सांगाडे आहेत. हे संग्रहालय खासगी आहे. दीडशे पेसो प्रवेशशुल्क भरल्यानंतर संग्रहालयाचे प्रशिक्षित गाईड माहिती देतात. माझी गाईड साना नावाची एक तरूण मुलगी होती. तिने अगदी व्यवस्थित माहिती दिली. प्लास्टिक पोटात गेल्याने मरण पावलेल्या माशांचे सांगाडे पाहून पर्यावरणविषयक जागृती लोकांमध्ये झाली तरी खूप झालं म्हणायचं. मी गेले तेव्हा मुला-मुलींची आणि पालकांची गर्दी होती. शैक्षणिक सहलीसाठी अगदी योग्य जागा आहे ही.

आंतरराष्ट्रीय योग दिन

मनिलामधल्या भारतीय दूतावासाने पुढाकार घेऊन डवावमध्ये २३ या दिवशी -म्हणजे दोन दिवस उशिरा - ‘आंतरराष्ट्रीय योग दिन’ साजरा केला. सगळ्यांसाठी पांढरे टीशर्ट होते. योगासनांसाठी लोक सतरंजी आणणार नाहीत हे लक्षात घेऊन मोठे पांढरे कागद सेलोटेपने व्यवस्थित चिकटवले होते. चारला सुरू होणारा कार्यक्रम पाच वाजता सुरू झाला. मार्गदर्शक व्यासपीठावरून सूचना देत होते त्याप्रमाणे स्ट्रेचिंग, योगासनं आणि प्राणायाम सगळ्यांनी केला. भारतीय दूतावासाचे सेकंड सेक्रेटरी श्री. संतोषकुमार मिश्रा आणि कोताबातोचे महापौर कार्यक्रमाला उपस्थित होते. एका फिलिपिनो गटाने योग आणि नृत्य असं एक फ्युजन सादर केलं, जे चांगलं होतं. इथं बरेच भारतीय आहेत हे या निमित्ताने दिसलं.

कार्यक्रमानंतरच्या जेवणाला भारतीय पद्धतीने झुंबड उडाली. मग मी घरी येऊन जेवले.

कार्यक्रमात हजर असलेल्या तीन फिलिपिनो स्त्रियांशी मधल्या काळात बऱ्याच गप्पा झाल्या, फोन नंबरांची देवाणघेवाण झाली आणि शनिवार-रविवारी काही गोष्टी मिळून करायच्या ठरल्या. त्यातले किती बेत तडीस जाताहेत ते पाहू. मला योग्य त्या ट्रायसायकल आणि जीपनी मिळतील हे त्या तिघींनी जातीने बघितलं.

लॉन्ड्री, स्मशान

आमच्या कोंडो (अपार्टमेंट) मधल्या छोट्या घरांत कपडे वाळत घालायला जागाच नाही. इमारतीच्या गच्चीवर त्यासाठी ही अशी व्यवस्था आहे. प्रत्येक घरासाठी एक पिंजरा आहे. कुलूप आपलं आपण लावायचं. पिंजरे पाहून मला प्राणीसंग्रहालयच आठवतं दरवेळी. इथं पाऊस कधी येईल ते सांगता येत नाही. त्यामुळे इथं वाळत घातलेले कपडे एक-दोनवेळा भिजून पुन्हा वाळतात.

त्यामुळे मी पर्याय शोधत होते. लॉन्ड्री असे फलक जागोजागी दिसल्यावर मी घराजवळच्या लॉन्ड्रीत गेले. कपडे धुवायचे आणि वाळवायचे दर हे असे आहेत.

ही एक मोठी सोय झाली माझी.  

लॉन्ड्रीत कपडे धुवून होईपर्यंत काय करायचं म्हणून समोरच्या फॉरेस्ट लेकमध्ये गेले. नावावरून ही बाग असेल असा माझा समज झाला होता पण प्रत्यक्षात ही निघाली स्मशानभूमी. मला जी घरांची कॉलनी वाटली होती ती त्या त्या कुटुंबाची राखीव स्मशानभूमी आहे.

स्वच्छ आणि शांत परिसरात गर्दीही नव्हती, त्यामुळे मी निवांत पाऊण तास तिथं बसले. मृतांना इतक्या सुंदर आणि शांत वातावरणाची गरज नसते खरं तर – ती गरज असते जिवंत माणसांची. पण बहुधा फक्त श्रीमंत माणसांनाच या स्मशानात जागा घेणं परवडत असणार – आणि कदाचित जिवंत असतानाही ते लोक अशाच रमणीय जागेत रहात असणार.

इथं दुर्बिण घेऊन पक्षी पाहायला यावं – असा एक विचार माझ्या मनात आला. पण ते फारच असंवेदनशील वाटल्याने मी तो विचार सोडून दिला. 

क्रमश: