१६. न कळलेले....

सकाळी साडेदहाच्या सुमारास कार्यालयातील माझ्या जागेपाशी आवाज ऐकू आला. हा आवाज खारींचा आहे हे आता अनुभवाने मला माहीत झाले होते. आज सकाळीच यांचा गप्पा मारायचा, इतकेच नाही तर दंगा करायचा मनसुबा दिसतोय.. हे माझ्या लक्षात आल. बाहेर व्हरांडयात एक चक्कर टाकून त्यांच काय चाललय ते पाहाव असा विचार माझ्या मनात आला अन तितक्यात टेबलावरचा फोन खणखणला. मग कामात मी गुंतले ती गुंतलेच. मी काही फार महत्त्वाच आणि सृजनात्मक काम करते अशातला भाग नाही. पण सवयीने निरर्थक कामातही माणूस अडकत जातो. पोटासाठी अनेकदा आपण अशा कामाचे गुलाम बनतो! का असे होते ते कळत नाही, पण घडते खरे तसे! मी मुकाटयाने ही बाब ’न कळलेले’ या सदरात टाकून दिली आहे.

बघताबघता दुपारचा एक वाजून गेला. जेवणाची वेळ झाली. कार्यालयाच्या दुस-या इमारतीत कन्टीन आहे. जेवायला मला नेहमीसारखा उशीर झालेला असल्याने त्यावेळी त्या अर्ध्या मिनिटांच्या रस्त्यावर मी एकटीच होते. वाटेत दोन्ही बाजूंना बरीच झाडे आहेत. तिकडे जाताना खारीचा आवाज मला अगदी जवळून ऐकू आला. काही कामे समाधानकारकपणे हातावेगळी झाल्याने आता त्यांच्याकडे लक्ष द्यायला मला थोडी फुरसत होती. मी अर्जुनाच्या तडफेने आवाजाचा वेध घ्यायचा प्रयत्न करू लागले. आधी मला काहीच दिसले नाही. पण खारीचा आवाज मात्र येतच होता, किंबहुना आता तो जरा जास्तच जोरात येत होता.

आवाजाच्या दिशेने जात जात मी एका झाडाजवळ पोहोचले. खालच्या फांद्यांपासून सुरुवात करून मी वरती नजर फिरवत होते. लक्षपूर्वक पाहिल्यावर एका फांदीवर खारीचे एक पिल्लू मला दिसले. ते एकटेच होते. मला वाटले होते तसे अनेक खारींचा हा दंगा नव्ह्ता तर! हे एकटे पिल्लू इतका आवाज का बर करत असेल?

मी झाडाच्या जवळ जाताच ते पिल्लू आणखीनच जोरात आवाज करायला लागले. त्याला पाहून घसा ताणून ओरडणा-या आणि काही वेळा रडणा-या लहान मुलांची मला आठवण झाली. हे बहुधा हरवलेले पिल्लू होते. त्याच्या आईला ते शोधत असणार असे मला आपले उगाचच वाटले - प्राण्यांच्या आणि पक्षांच्या पिल्लांना त्यांच्या वडिलांचा आधार वाटतो की नाही हे मला माहिती नाही, हा माझा नुसताच एक अंदाज! अरे बापरे! सकाळी दहा साडेदहा वाजल्यापासून म्हणजे मागचे तीन साडेतीन तास हे पिल्लू ओरडते आहे. रडते आहे. एकटेच आहे. त्याला नक्कीच आता मदतीची गरज आहे. मी परिस्थितीकडे नीट पाहिले.

ते पिल्लू एका निमुळत्या होत गेलेल्या फांदीच्या वरच्या टोकाला होते. त्याला धड वरही जाता येत नव्हते आणि परत खालीही फिरता येत नव्हते. एक दोन फुटांवर फांदी संपत होती. आत्ताही ती फांदी किंचित वाकलेली होती आणि वा-याच्या झुळुकीने हलत होती. पाय गच्च पकडून आणि शेपटीच्या साहाय्याने त्याने कशीबशी तग धरली होती. मागे वळताना स्वतःचा तोल सांभाळता येईल अशी बहुधा त्या पिल्लाला खात्री नव्हती.

खरे तर खारीच्या त्या इवल्या पिल्लाकडे पाहताना मला माझीच स्थिती आठवली. आयुष्यात जेव्हा पुढे जाण्याचा रस्ता दिसत नाही आणि मागचेही सगळे दरवाजे बंद असतात, त्यावेळी काय वाटते हे मला अनुभवाने चांगले माहिती आहे. अशा प्रसंगी कोणी मदतीला येऊ नये अशीही इच्छा मनात असते, आपले आपण निभाऊन नेऊ असा आशावाद असतो. पण कोणी श्रेयाची अपेक्षा न करता मदत केली तर त्याचे अप्रूपही असते. मला अशा अनेक क्षणांची, प्रसंगांची आठवण त्या पिल्लाकडे पाहताना आली. कदाचित म्हणूनच खारीच्या त्या पिल्लाबद्दल माझ्या मनात ’सह- अनुभूति’ ची प्रबळ भावना दाटून आली.

अशा परिस्थितीत एरवी जे घडत तेच माझेही झाले. म्हणजे एखादी समस्या फक्त हृदयापर्यंत पोचून फारसा उपयोग नसतो, ती मेंदूपर्यंतही पोचावी लागते, तरच त्यातून मार्ग काढता येतो. त्या खारीच्या पिल्लाला नेमकी कशी मदत करावी हे मला समजत नव्ह्ते. ते पिल्लू माझी मदत मागत होते का पण? एक क्षणभरच माझी नजर त्या पिल्लाच्या नजरेत मिळाली आणि पिल्लाने मागे फिरण्याचा प्रयत्न केला. तो अर्थातच यशस्वी झाला नाही. कसाबसा स्वतःचा तोल सावरत खाली पडण्यापासून त्याने स्वतःला वाचवले. आता ते पिल्लू अधिकच जोरात ओरडू लागले. त्याचे सर्वांग थरथर कापत असलेले मला दिसत होते. ते माझ्या मदतीची अपेक्षा करत होते की ते आता मला घाबरत होते हे कळायला काही मार्ग नव्हता.

मी पायांखाली साठलेल्या पाचोळ्याचा अजिबात आवाज होणार नाही याची काळजी घेत एक पाउल पुढे सरकले. मनातल्या मनात, शब्दांविना त्या पिल्लाशी संवाद साधण्याचा मी प्रयत्न करत होते. माझ्या डोळ्यांतून माझी मदतीची भावना त्या पिल्लापर्यंत पोचेल अशी माझी भाबडी आशा होती. ’सावकाश मागे फिर, घाई करू नकोस. तुला मी खाली पडू देणार नाही, माझ्या ओजळीत मी तुला झेलेन, तू पडणार नाहीस...’ असे काहीबाही मी मनोमन त्या पिल्लाला सांगण्याचा प्रयत्न करत होते. माझी सद्भावना त्या पिल्लापर्यंत पोचेल, ते सुखरूप मागे फिरेल असे मला आपले उगाचच वाटत होते.

पण प्रत्यक्षात तसे काही घडले नाही. माझ्या कृतीमुळे ते पिल्लू आणखी भयभीत झाले. ते जिवाच्या आकांताने ओरडू लागले. प्राणी, पक्षी, वनस्पती अत्यंत तरलपणे आपल्याला स्वीकारल्याचा अथवा नाकारल्याचा संदेश देतात. तो सूक्ष्म असतो पण अत्यंत स्पष्टही असतो. माणसेही खरे तर या भावना आपल्याप्रर्यंत पोचवतात पण जसजसे वय वाढते तसतसे त्याकडे दुर्लक्ष करण्याइतका बेरकीपणा आपल्या सर्वांकडे येतो.

खारीच्या या पिल्लाने माझी मदत नाकारताना मलाही नाकारले होते. ते स्वीकारण्याशिवाय गत्यंतर नव्ह्ते. मी हळूहळू मागे सरकले. कदाचित त्या पिल्लाची आई जवळच असेल आणि मी समोर असल्याने ती मदतीला येत नसेल, अशी मी स्वतःची समजूत घातली. मी मागे फिरताच पिल्लाचा कंप कमी झाला, आवाजाचा जोरही थोडा कमी झाला. मी शांतपणे त्या जागी थांबले. माझ्या श्वासाचाही आवाज येऊ नये इतकी मी स्तब्ध होते. क्षणभर मी डोळे मिटले. पण मला काही सुचेना. त्या क्षणी मी पूर्णपणे रिक्त होते. पिल्लाची गोठलेली नजर अजून माझ्यावर खिळलेली होती. त्याला माझी भीती वाटत होती हे आता मला स्वच्छ समजत होते.

मी आणखी मागे सरकले. घाई न करता वळले. विचारमग्न अवस्थेत मी कन्टिनमध्ये गेले. त्या पिल्लाला माझे जवळ असणे आश्वासक वाटण्याऐवजी भीतीदायक का वाटले असावे हे मला समजत नव्हते. त्याचा आणि एकंदरच झाल्या प्रसंगाचा अर्थ शोधत मी दोन घास कसेबसे पोटात ढकलले. काही मिनिटांतच मी परत त्या झाडापाशी होते.

आता तेथे पूर्ण शांतता होती. कसलाही आवाज नव्हता, कसलीही हालचाल नव्हती. खारीच्या पिल्लाचा मागमूसही नव्हता. फक्त ते झाड आणि मी असे दोघेच होतो. ते झाडही जणू स्वतःच्या विचारांत मग्न होते, आपण त्या गावचे नसल्याच्या थाटात ते उभे होते. काय झाले त्या पिल्लाचे? त्याची आई त्याला घेऊन गेली? की ते खाली पडले? की आकाशात हिंडणा-या एखाद्या घारीचे ते शिकार बनले? मी चहूकडे नजर टाकली. कशाचीही खूण नव्हती. काहीही वेगळे दिसत नव्हते. सगळे जणू नेहमीसारखे होते. ते पिल्लू वेदनेने तळमळत होते? की ते खेळत होते? की ते स्वतःच्याच नादात होते? मी त्या पिल्लाला तशीच सोडून गेले हे बरोबर केले? की ती टाळता येण्याजोगी चूक होती? पिल्लाला माझ्याबद्दल विश्वास वाटावा यासाठी मी नेमकी काय काळजी घ्यायला हवी होती? मी त्याला कशी मदत करायला हवी होती? आता ते आनंदात असेल का?

खरेच पाच मिनिटांपूर्वी असे एखादे खारीचे एकटे आणि हतबल पिल्लू येथे होते? की हा सारा मला झालेला भास?

आणखी एका गूढाची भर पडली आयुष्यात! सत्य मला कधीच कळणार नाही! नेमके काय घडले, ते का घडले, ते टाळता येण्याजोगे होते की नव्हते, पर्याय काही होता की नाही …. ते सारे काही असेच ’न कळलेले’ या सदरात राहणार तर आयुष्यभर!
*