९४. अनिवार्य

“अनिवार्य”
आज सकाळी झोपेतून जागी होत असताना कुठून कोण जाणे पण हा शब्द मानगुटीवर येऊन बसला.

मी पूर्वी कधीतरी लिहिलं आहे की मला असंख्य स्वप्नं पडतात – इतकी जास्त की खरं काय आणि स्वप्न कोणतं याबाबत अनेकदा माझा गोंधळ होत राहतो.

त्यामुळे हा ’अनिवार्य’ शब्द बहुतेक स्वप्नातला असावा अशी मी स्वत:ची समजूत घातली आणि रोजच्या कामाला लागले.

पण तास दोन तासांनी लक्षात आलं, की ’अनिवार्य’ अजून आहे सोबत.

“माझा नेमका अर्थ काय?” “मी म्हणजे नक्की काय?” असले भयंकर गंभीर प्रश्न तो शब्द मला विचारत होता. एक प्रकारचं आव्हान होतं ते – फक्त ते खेळकरपणे सामोर येत होतं.

मनाला सतावणा-या विचारांना तोंड द्यायचं माझं एक धोरण आहे – दुर्लक्ष करण्याचं! पण “अनिवार्य” त्याला पुरून उरला. कुठुनही एखादी फट सापडली, एखादा क्षण जरी मोकळा मिळाला की हा पठ्ठा “सांग बघू माझं रहस्य” असा माझा पिच्छा पुरवत राहिला.

तसा हा शब्द काही अगदी अनोळखी नाही.

“प्रश्नपत्रिकेतील पहिले दोन प्रश्न अनिवार्य आहेत” हे शाळकरी वयात वाचलं होतं. क्रिकेटच्या कसोटी सामन्यांत ’अनिवार्य षटकं’ असतात हे ऐकलं होतं.

अखेर “अनिवार्य”ला गप्प बसवायचं म्हणून मी म्हटलं, “माहिती आहे रे बाबा! अनिवार्य म्हणजे सक्तीचं, अटळ, ज्यापासून सुटका नाही असं …”

अनिवार्य त्यावर मोनालिसासारखं गूढ (म्हणजे न कळणारं) हसला. म्हणाला, “ हे समानार्थी शब्द झाले; माझ्या कुळातले. पण म्हणजे मी तुला समजलो नाही हे कबूल का करत नाहीस सरळ?”

मी जरा वैतागले. पण नशीब माझं की त्यानं मला “सक्ती म्हणजे काय?”, “सुटका म्हणजे काय?”, “नसणं म्हणजे काय?” – असले प्रश्न विचारले नाहीत. कारण याही शब्दांचे नेमके अर्थ मला माहिती नाहीत. अनेक शब्द मी केवळ सरावाने आणि अंदाजाने वापरते. म्हणून बहुतेक मी आणि वाचणारे, मी आणि लिहिणारे, मी आणि बोलणारे, मी आणि ऐकणारे यांच्यात नीट संवाद होत नाही.

“ठीक आहे बाबा! पण तू मला काही क्लू (clue)  तर देशील?” मी नम्रतेनं विचारलं.

“क्लू? म्हणजे काय?” अनिवार्य पक्का मराठी माध्यमवाला दिसत होता.

“अरे, म्हणजे धागा, सूत्र, दिशा, खूण ….. “ मी परत एकदा समानार्थी शब्द अंदाजानेच वापरले.

“मी स्वत:च एक सूत्र आहे,” अनिवार्य शांतपणे म्हणाला.

एकूण अनिवार्यला मला खेळवायचं होतं तर! माझ्या नम्रतेचा परिणाम शून्य होता.

मग मी विचार करायला लागले.

सगळ्यात आधी चिडचिड झाली ती माझा आवडता इंग्रजी – संस्कृत – इंग्रजी शब्दकोष मी दिल्लीत आणायचा आळस केला त्याचा. मग राग आला तो अमक्यांनी सुचवलेला मराठी कोष अजून विकत घेतला नाही त्याचा.

पण मला सारखंच काहीतरी शोधायचं असतं – कोणकोणती पुस्तकं जवळ बाळगायची त्यासाठी?

असो. जे केलं नाही त्याचा विचार करण्यात अर्थ नव्हता.

एक पर्याय होता – गुगलबाबा.

पण का कुणास ठाऊक, मी ठरवलं – बाहेरच्या कशाचा आधार न घेता उत्तर शोधायचं म्हणून. माझा हट्टीपणाच तो!

कामाच्या ठिकाणी गेले. मागच्या आठवड्यातली बरीच कामं बाकी आहेत हे सोमवारी सगळ्यांच्या ध्यानात येतं. त्यामुळॆ धावपळ होती. मीटिंग, फोन, रिपोर्ट, चौकशा, चर्चा .. असं चालू होतं.

मधेच कधीतरी मनात विचार आला – ’अ’ म्हणजे अभाव, नसणं, विरोध – जसं शांती आणि अशांती, स्थिर आणि अस्थिर, शोक आणि अशोक, परा आणि अपरा.    हा ’अ’निवार्य म्हणजे कशाचा तरी अभाव आहे. कशाचं तरी नसणं आहे. कशाचं नेमकं?

लगेच मेंदूच्या एका कप्प्याने आक्षेप घेतला – सगळेच ’अ’ काही विरोध दाखवत नाहीत –’अनुभव’ मधला अ , ’अगदी’ मधला ’अ’ काय दाखवतात? माहिती नाही.  अ वजा केला तर नुभव आणि गदी या शब्दांना काही अर्थ उरतो का? बहुतेक नसावा – कारण नुभव आणि गदी हे शब्द वापरात नाहीत. निदान मी तरी कधी ऐकले, वाचले नाहीत.

ग्रेट! तर मला ’अ’ कधी काय सांगतो हेही माहिती नव्हतं तंतोतंत!

एका फोनवर समोरचे गृहस्थ बोलायला यायची वाट पहात असताना मी ’र्य’ ने संपणा-या शब्दांचा शोध घेतेय असं माझ्या लक्षात आलं – शौर्य, क्रौर्य, धैर्य. मौर्य असाही एक शब्द मला आठवला.माझा एक मित्र आणि एक मैत्रिण त्यांच्या लग्नानंतर “मौर्य नेस्ट” नावाच्या इमारतीत रहात होते इतकाच त्याचा संबंध होता. पण “मौर्य साम्राज्य” असाही एक शब्द ऐकला होता. मौर्य म्हणजे मोरे वंशाचे असं गृहित धरलं तर शौर्य म्हणजे शूरपणाचं, क्रौर्य म्हणजे क्रूरपणाचं असा अर्थ आहे का? – मी मुद्दा सोडून भरकटते आहे हे लक्षात आलं माझ्या.

मधेच कधीतरी  ’निर’ शब्द पण अभाव दाखवतो – निर्जळी एकादशी, निर्धूर चूल असं काही आठवलं. पण ’अनिवार्य’ मध्ये केवळ ’नि’ आहे; ’निर’ नाही. शिवाय ’अ’ आणि ’निर’ असे दोन्ही शब्दप्रयोग लागोपाठ करण्यातून काहीच साधलं जात नाही. तसा काही शब्दच नाही असं मी म्हणत असताना मला ’अनिर्वचनीय’ आठवलं!

आणखी काही कामं करत असताना मी ’अनिवार्य’ शब्दाचं लिंग कोणतं असा विचार करतेय हे जाणवलं. पण परिस्थिती अनिवार्य असते, निर्णय अनिवार्य असतो आणि षटक अनिवार्य असतं – म्हणजे सोबतीच्या शब्दाबरोबर अनिवार्य स्वत:ची ओळख विसरून जातो. म्हणजे एका अर्थी तो पाण्यासारखा आहे – अनिवार्य शब्द असा विचार मी करतेय म्हणून मी त्याचा उल्लेख पुल्लिंगी करते आहे. पण ते बरोबर आहे की नाही माहिती नाही.

निवारा शब्दाशी काही देणं-घेणं आहे का याचं? निवारा नाही असं असणं – म्हणजे अनिवार्य का ? पण ते तर भरकटणारं होईल – आणि अनिवार्य तर पक्केपणा, ठामपणा दाखवतं. शिवाय शौर्य शब्दाला जसा एक अर्थ आहे (असा भास होतो) तसा ’वार्य” शब्दाला काही अर्थ दिसत नाही – म्हणजे असं वाटतं तरी!

दिवसभर आमचा – माझा आणि वेगवेगळ्या शब्दांचा -  असा लपंडाव चालू राहिला.

लहानपणी लपाछपीच्या खेळात आपल्यावर राज्य आल्यावर कोणीच आपल्याला सापडू नये म्हणून सारखं पुन्हापुन्हा आपल्यावरच राज्य यावं  - तशी काहीशी माझी अवस्था झाली दिवसभर! एखादा रस्ता दिसतोय असं वाटावं आणि तो रस्ता फिरून पुन्हा पहिल्याच ठिकाणी यावा; चालावं तर भरपूर पण कुठेच पोचू नये अशी मनस्थिती मी पुन्हा एकदा अनुभवली आज.

दमून घरी परतले. अनिवार्यचा अर्थ कळला नाही त्याचं ओझं मनावर घेत आले.

मी एकटी सापडायची तो जणू वाटच पहात होता.

त्याने विचारलं काहीच नाही. गप्प बसला मी बोलेन म्हणून वाट पहात.

बोलण्यासारखं माझ्याकडं काही नव्हतं. ज्या शोधातून गवसलं काही नव्हतं; त्याबद्दल काय बोलायचं म्हणून मीही गप्प  होते.

थोड्या वेळाने ’अनिवार्य’ने एक दीर्घ उसासा टाकला. थोडं मला आणि थोडं स्वत:शीच म्हणाला, “आणि तू म्हणे नियमित लिहितेस! शब्द, भाषा, विचार, भावना .. कशाच्या मुळाशी न जाता केवळ वरवर तू सगळ्या गोष्टी वापरतेस, त्याचा हा अनिवार्य परिणाम…”

अनिवार्य  कोणत्या अनिवार्यतेचा परिणाम भोगतो आहे? ते भोगणे माझ्यासाठीही अनिवार्य आहे का?

********
तुम्हाला कदाचित "सोस" वाचायला आवडेल.