१३८. खान मार्केट

'हे एक अजब शहर आहे ..' हे वाक्य  कोणत्याही शहराला लागू पडेल इतकं आता शहरी जगणं अजब झालं आहे.  म्हणून सहसा हे वाक्य मी म्हणत नाही, पण तरीही  दिल्लीबाबत माझ्या मनात ही भावना नेहमी जागी होते. खरं तर इतर इतक्या शहरांत आणि गावांत राहिले मी! त्या प्रत्येक गावात राहताना आपण इथले 'आजन्म निवासी' आहोत अशा थाटात मी राहिले. दिल्लीत मात्र पहिल्या क्षणापासून आपण इथले पाहुणे आहोत आणि एक ना एक दिवस आपण इथून जाणार आहोत अशी स्पष्ट जाणीव माझ्या मनात आहे. आणि कदाचित म्हणूनच दिल्ली मला एक अजब शहर वाटत असावं! 

उन्हाळ्यामुळे मागचे तीन चार महिने दिल्लीत कुठं भटकले नव्हते. त्यादिवशी सुरेखा नारायणचा निरोप आला की 'अमुक दिवशी खान मार्केटला भेट आहे'. इकडे थोडासा पाऊस पडून गेला असला तरी उकडंत होतंच भरपूर - अगदी ऑगस्ट संपला तरी. मी सुरेखाबरोबर आधी एक दोन ठिकाणं पहिली होती. तिचा गट छोटा असतो आणि ती माहिती सांगते व्यवस्थित. तिने खान मार्केट परिसर निवडला आहे म्हणजे तिथं पाहण्यासारखं नक्कीच काहीतरी असणार.  

मी आधी सहका-यांना विचारलं, "खान मार्केट परिसरात पाहण्यासारखं काय आहे?" त्यावर त्या सगळ्यांनी माझ्याकडेच पाहिलं आणि "मार्केट" असं उत्तर देऊन त्यांनी विषय बदलला. मग मी विकीबाबाला शरण गेले. तिथं  हे मार्केट १९५१ मध्ये सुरु झाले, त्याला खान अब्दुल गफारखान यांच नाव देण्यात आलं आहे आणि जगातल्या महागड्या बाजारपेठेत याचा क्रमांक २१ वा लागतो - अशी बरीच माहिती मिळाली. ती वाचून मात्र मी चिंतेत पडले आणि खान मार्केटला जावं का नाही अशा द्विधा मनस्थितीत सापडले.

Hotel Ambassador, Khan Market, New Delhi 

खान मार्केट मेट्रो स्थानकाच्या बाहेर त्या सकाळी आम्ही आठ वाजता भेटलो तेव्हा सहाच लोक होतो ते पाहून मला बरं वाटलं. शनिवारची सकाळ असल्याने रस्त्यावर वर्दळ नव्हती. समोर एक मोठी इमारत दिसली. हा सगळाच भाग तसा उच्चभ्रू गणला जाणारा. त्यामुळे असेल एखादी निवासी इमारत असं मला आधी वाटलं. पण इतरांच्या बोलण्यातून कळलं की ती अ‍ॅम्बेसेडर (Ambassador) हॉटेलची मागची बाजू आहे.  तासाभराने आम्हाला तिथंही डोकावण्याची संधी मिळाली - त्याबद्दल पुढे सांगते मी. 

Bagwali Masjid, Khan Market, New Delhi

डावीकडे वळून आम्ही पाच एक मिनिटं चाललो आणि पोचलो ते 'बागवाली मशीद' इथं - हो बागवालीच, 'बांगवाली' नाही. या माशितीत दोन तीन लोक (अर्थात पुरुष) प्रार्थना करत होते. स्त्रियांना या ठिकाणी प्रवेश करण्याची परवानगी आहे का नाही याची खात्री नसल्याने आम्ही जरा बिचकतच प्रवेश केला. सावधानता म्हणून प्रत्येकीने डोक्यावर ओढणी किंवा स्कार्फ ओढून घेतला. दोन लोकांनी आमच्याकडे पाहिलं पण ते आम्हाला काही बोलले नाहीत त्यामुळे आमची भीड चेपली. 

या मशिदीचे घुमट छान दिसत होते. रंग मात्र पांढरा देऊन टाकला होता. परिसरात शांतता होती.  आमच्यातले अभ्यासक लोक ही मोगल कला आहे की आणखी कोणती अशी चर्चा करत होते. पूर्वी ही मशीद चारी बाजूंनी बागेने वेढलेली होती म्हणून ही बागवाली मशीद.  रस्त्यावरून आत मशीद असावी अशी कल्पनाही येत नाही. आता इथली रोपवाटिका प्रसिद्ध आहे. 

नंतर आम्हाला दिसलं ते सुजानसिंग पार्क.  हे दिल्लीतलं पहिलं अपार्टमेंट - ते बांधलं गेलं १९४५ मध्ये. कोण आहेत हे सुजानसिंग? ते आहेत सोभासिंग या बांधकाम ठेकेदाराचे वडील.  कोण आहेत हे सोभासिंग? ते आहेत खुशवंतसिंग यांचे वडील. ब्रिटीशांची नवी दिल्ली बांधण्यात यांचाही मोठा सहभाग होता.एके काळी ते अर्ध्या दिल्लीचे मालक होते असं म्हणतात. त्यांची आणखी एक ओळख म्हणजे भगतसिंग आणि बटूकेश्वर दत्त यांनी दिल्ली विधानसभेवर बॉम्ब टाकला होता - त्यांची ओळख पटवून देणारे गृहस्थ. यांची आणखी एक ओळख म्हणजे नवी दिल्ली महापालिकेचे ते चारवेळा अध्यक्ष (महापौर) होते. लोक कुणाला निवडून देतात याचा एक त्रासदायक इतिहास आहे हे त्या निमित्ताने लक्षात आलं माझ्या.

Sujan Singh Park, Khan Market, New Delhi

हे अपार्टमेंट आहे मात्र सुंदर. देखणी वास्तू आहे एकदम. प्रत्येक घराला खुला व्हरांडा दिसत होता. इथं दिल्लीतले अतिश्रीमंत लोक रहात असणार - तिथले सुरक्षारक्षक लगेच धावत आले. पण त्यांना आम्ही फक्त 'पाहायला' आलो आहे, असं सांगितल्यावर ते निमूट आमच्या मागोमाग फिरत राहिले. असे आमच्यासारखे कदाचित बरेच लोक येत असणार ही इमारत पाहायला! या इमारतीची एक विशिष्ट बंदिस्त रचना आहे -  तीन बाजूंना इमारती, समोर प्रवेशद्वार आणि मध्ये छान बाग आहे. एकदम ऐतिसाहिक काळात आपण असल्याचा भास क्षणभरच टिकला - कारण प्रांगणात अत्याधुनिक गाड्याही होत्या. इथल्या सदनिकेची किंमत काय असेल असं एकीने विचारलं - मी त्या चर्चेत अजिबात लक्ष घातलं नाही!!

Old Telephone in Hotel Ambassador, New Delhi 

या इमारतीच्या समोरच्या बाजूला आम्ही गेलो. अ‍ॅम्बेसेडर हॉटेलमध्ये आम्हाला प्रवेश करू देतील का नाही याची कल्पना नव्हती - पण प्रवेश द्वारावरच्या रखवालदारांनी 'सुप्रभात' म्हणत आमचं स्वागत केलं . असं स्वागत करणं हा त्यांच्या कामाचा एक भाग असतो म्हणा. सुरेखाने हॉटेलमधल्या लोकांशी काहीतरी बोलणं केलं आणि आम्हाला आत जाऊन खोली पाहायची परवानगी मिळाली. गेली ३५ वर्ष तिथं काम करणारा एक कर्मचारी पंखे कसे जुने आहेत, पूर्वीच्या लिफ्ट कशा होत्या .. अशा आठवणी सांगत होता. तिथं एक जुन्या काळचा टेलिफोनही दिसला - त्यामुळे एकदम जुन्या हिंदी सिनेमाच्या सेटवर गेल्यासारखं वाटलं मला. हॉटेलच्या भिंती पूर्ण पांढ-या आहेत आणि त्या त्रिकोणी इमारतीच्या मध्यभागी एक घुमट आहे. तो कसला ते कळलं नाही. त्या घुमटाकार जागेत एक उपाहारगृह चालायचं पण आता ते बंद आहे इतकीच बातमी कळू शकली. इतके जास्त पैसे देऊन लोक इथं राहायला का येतात हे मात्र मला कळलं नाही.

पुढची आमची भेट होती ती सिनगॉगला. Synagogue म्हणजे ज्यू धर्मियांच प्रार्थनास्थळ. इथले सचिव आणि राबी (म्हणजे धर्मगुरू - ते मात्र राबा म्हणत होते - म्हणजे आजवर मी ऐकलेला राबी शब्द चुकीचा आहे तर!) आहेत इझिकेल माळेकर. त्यांना मराठी येत असल्यामुळे मी त्यांच्याशी थोडं (थोडंसंचं - कारण इतराना संभाषणातून बाजूला ठेवायचं नव्हतं आम्हाला) मराठी बोलले. त्यांच्या सांगण्यानुसार भारतात फक्त ५००० ज्यू लोक आहेत आणि दिल्लीत तर फक्त पन्नास.  पण विदेशी राजदूत आणि त्यांचे दूतावास यामध्ये ज्यू धर्माचे अनुयायी मोठया प्रमाणावर असतात - ते इथं प्रार्थनेला येतात. "मी आधी भारतीय आहे आणि मग ज्यू" ;" इस्रायल माझ्या हृदयात आहे तर भारत माझ्या रक्तात" अशासारखे त्यांचे उद्गार त्या समूहातल्या आम्हा इन मीन तीन भारतीयांना सुखावून गेले.

श्री. माळेकर यांनी आम्हाला ब-याच गोष्टी विस्ताराने सांगितल्या. राबीने जी शाल वापरून धर्मोपदेश करायचा असतो, त्यात ठराविक संख्येचे गोंडे असतात, ठराविक प्रकारची टोपी त्याने घालायची असते. मेंढीच्या शिंगापासून बनवलेले शोफर (Shofar) वाजवायचे असते. राबी जिथून धर्मोपदेश करतात त्या कोर्टात दिसणा-या लाकडी पिंज-यात अन्य कुणालाही जायची परवानगी नसते. ते  एक ठरलेले परंपरागत कर्मकांड असते. त्यात फार बदल झालेले नव्हते - पण अलिकडे व्हायला लागले आहेत.

या सिनगॉगचा इतिहास आणि तिथे होणारे कार्यक्रम याबाबत त्याच्या संकेतस्थळावर सविस्तर माहिती आहेच - त्यामुळे ती इथं पुन्हा देत नाही. श्री माळेकर यांनी सांगितलेली इतर माहिती फार रोचक वाटली मला - म्हणजे पारंपारिक ज्यू धर्मात स्त्रियांचे जे स्थान होते (जवळ जवळ नव्हतेच म्हणा ना) ते आता कसे बदलत चालले आहे याची काही उदाहरणे त्यांच्या बोलण्यात आली. या ठिकाणी स्त्रिया आणि पुरुष यांच्यासाठी एकत्रित प्रार्थना आता होते, ज्यू नसलेले लोकही या प्रार्थनेत सामील होऊ शकतात. पारंपरिक मान्यतेप्रमाणे तोराह (Torah) या धर्मग्रंथाचे वाचन करायचे तर किमान दहा पुरुष उपस्थित हवेत - इथं मात्र तसा काही नियम पाळला जात नाही. स्त्रिया आणि पुरुष मिळून दहा जण असावेत - अशी सुधारणा इथं करण्यात आली आहे.  'शनिवार' हा खर तर पवित्र सुट्टीचा '- साबाथ'चा दिवस पण तरीही आम्हाला माहिती सांगण्यासाठी श्री माळेकर यांनी वेळ काढला. बदल होताहेत धर्मात आणि परंपरेत हे नक्की - असा एक दिलासा त्यातून मिळाला.

Parasi Cemetery, Khan Market, New Delhi 

या मंदिराच्या जवळच  दफनभूमी आहे. तिथून थोड्या अंतरावर पारशी लोकांची दफनभूमी . त्या दोन्ही आम्ही पहिल्या. (वाटेतली ख्रिश्चन धर्मियांची दफनभूमी मात्र पाहिली नाही). तिथं काही थडगी आकाराने लहान दिसत होती त्यावर माझ्या गटातले लोक चर्चा करत होते. आकाराने लहान असणारी थडगी ही लहान मुलांची आहेत हे त्यांच्या लक्षात आणून दिल्यावर सगळेच हळहळले. पारशी लोकांची आयुर्मान जास्त असते असं एक तिथल्या माहितीवरून जाणवलं....वस्तुस्थिती नीट जाणून घ्यायला पाहिजे.  दहन आणि दफन यावर एक छोटी चर्चा झाली आमच्या समुहात तेव्हा.

दोन-तीन तासांच्या अवधीत तीन पुरातन धर्मांच्या महत्त्वाच्या ठिकाणी जाऊन आलो आम्ही याची गंमत  वाटली. एरवी खान मार्केट म्हणजे खरेदी किंवा खाणे  हे सूत्र दिल्लीत प्रचलित असताना आम्ही काहीच खरेदी न करता आणि काहीही न खाता - पण बरेच काही मिळवून त्या परिसरातून बाहेर पडत होतो हा एक चमत्कारचं होता. दिल्ली शहराच्या अजबपणाचा माणसांवरही परिणाम होतो - हा अनुभव पुन्हा एकदा आला.

तुकडया-तुकड्यांनी माझ्यासमोर आलेल्या या माहितीचं एक सलग चित्र माझ्याही मनात अजून बनलं नाही - ब-याच गोष्टी धूसर आहेत अद्याप माझ्यासाठी! हे सगळं नीट जुळवून पुन्हा एकदा खान मार्केट परिसरात भटकायचा माझा विचार तरी आहे - तो अंमलात कधी येतोय ते पाहायचं!! तोवर या अजब दिल्लीची आणखी कोणती रुपं समोर येताहेत ते कळेलच!!
*