२२७. महिला दिन’: मोझाम्बिकचा: भाग २

 भाग १

 वाचून, ऐकून, पाहून स्त्रियांच्या स्थितीबाबत माझं जे मत तयार होतंय, ते तपासून घ्यायची एक उत्तम संधी अशा दृष्टिकोनातून मग मी ७ एप्रिलची वाट पाहायला लागले….

प्रत्येक शहरात सार्वजनिक समारंभाच्या जागा ठरलेल्या असतात, तशीच इथली जागा म्हणजे एक बाग आहे. मानिका प्रांताची राजधानी असलेल्या चिमोयो शहरात ’२५ सप्टेंबर’ हा खड्डा नसलेला एकमेव रस्ता आहे. या रस्त्यावर विधानसभा आहे, राज्यपाल निवास आणि बरीच मंत्रालयं आहेत. त्यामुळे हा रस्ता चांगल्या स्थितीत आहे. त्याच्या एका टोकाला असलेली ही बाग.

बाग हे आपलं उगाच दिलेलं नाव आहे खरं तर. एका मैदानात (जे ओलांडून जायला मला तीन मिनिटं लागतात) पंधरा-वीस उंच झाडं आणि बसायला पाच-सहा लाकडी बाकडी अशी ती बाग. अनेकदा किरकोळ विक्रेतच असतात इथं. काही वेळा भिकारी. तर या बागेत ‘दिया दि मुल्येर’ (Dia de Mulher) कार्यक्रम असणार होता. इथं h सुप्त आहे, उच्चारला जात नाही पोर्तुगीजमध्ये; आणि ‘ल्य’ ‘मूल्य’सारखा ठासून नाही म्हणायचा तर ले आणि ल्ये यांच्यामधला उच्चार करायचा. तो शब्द मुलेर असाही नाही. असो. ‘दिया’ म्हणजे दिवस आणि ‘मुल्येर’ म्हणजे स्त्रिया – महिला दिन. ‘कार्यक्रम काय आहे’ या प्रश्नाला उत्तर नव्हतं. पण कार्यक्रम संपला की आम्ही सगळ्याजणी बेलार्मिनाच्या घरी एकत्र जेवणार होतो – तो कार्यक्रम पक्का होता.

६ एप्रिलच्या रात्री तासभर पाऊस पडला तेव्हा उद्याच्या कार्यक्रमात यामुळे विघ्न तर येणार नाही ना – अशी शंका मनात आली. ७ एप्रिलच्या सकाळीही रिमझिम चालू होती. मी आधी म्हटलं तसं चिमोयोतले सार्वजनिक कार्यक्रम इथून सुरु होतात. इथं लोक जमतात, एक फेरी काढतात; मग जवळच्या एका सभागृहात कमी भाषणं आणि भरपूर नृत्यं असा कार्यक्रम असतो. बरेचदा या ठिकाणी मी पन्नास-साठ लोक पाहिले आहेत. आज संख्या किती असेल असं कुतूहल होतं.

(सकाळी) आठ वाजता मी बागेत पोचले तेव्हा मैदानात प्रचंड गर्दी होती. अर्थात प्रचंड म्हणजे एरवीच्या पन्नास-साठाच्या तुलनेत प्रचंड गर्दी – चारेकशे लोक सहज असतील. विविध प्रकारचे कापुलाना परिधान करून हसतमुख आणि प्रसन्न स्त्रिया; गणवेशातली शाळकरी मुलं-मुली; अनेक पुरुष; पोलीस (स्त्री आणि पुरूष दोन्ही); band पथक..... वातावरण एकदम उत्सवी होतं. मैदानाच्या एका बाजूला चौकोनी व्यासपीठ तर त्याच्या समोर काही अंतरावर आणखी एक छोटं व्यासपीठ होतं. चौकशी केल्यावर कळलं की राज्यपालादि मान्यवर मोठ्या व्यासपीठावर बसणार आणि दुस-या व्यासपीठावर विविध गट नृत्य सादर करणार अशी व्यवस्था आहे.

त्या गर्दीत फिरताना मला एक मुलगी दिसली. माझ्यासारखीच तीही एकटी होती आणि बहुधा माझ्यासारखीच आपल्या मैत्रिणींना ती शोधत होती. ती गणवेशात होती म्हणजे शाळेत जात होती; त्यामुळे ‘की क्लास?’ (कोणत्या वर्गात आहेस?) असा प्रश्न विचारून मी संवादाची सुरुवात केली. सहाव्या इयत्तेतल्या एनियाला (Enia) इंजिनीअर बनायचं आहे खरं; पण त्यासाठी किती वर्ष शिकावं लागेल हे तिला नेमकं माहिती नव्हतं. इथंही १०+२+४ अशी व्यवस्था आहे; त्यामुळे मी तिला माहिती देऊ शकले. घरी कोण कोण आहे, शाळा किती लांब आहे, बाकीच्या मैत्रिणी कुठे आहेत अशा संभाषणातून आणि माझ्या दिसण्यातून मी मोझाम्बिकन नाही हा अंदाज तिला आला.

मग तिने मला ‘तुम्ही कुठून आलात’ असा अपेक्षित प्रश्न विचारला. इथं आठवीच्या पुस्तकात ‘भारत’ आहे. अगदी थोडक्यात ओळख आहे ती. सहावीतल्या मुलीला माहिती नसणार. पण भारतात ती काही रमली नाही. तिने मोर्चा ‘माझ्या’कडे वळवला.

“तुझा नवरा काय करतो?” तिने विचारलं. इयत्ता सहावी; वय वर्ष बारा-तेरा; फार फार तर पंधरा.

“मी लग्न केलं नाही”, मी सांगितलं.

“बरं, मुलं किती आहेत तुला?” तिचा पुढचा प्रश्न.

मूल होण्यासाठी या समाजात लग्न ही आवश्यक गोष्ट नाही हे मला एव्हाना माहिती झालं होतं. कुणाशीही ओळख झाली की ही प्रश्नमालिका घडून येतेच येते. ‘लिव-इन’ इथं प्रचलित आहे. लग्न ही खर्चिक बाब असल्याने इथली मुलं त्यांच्या आई-बाबांच्या लग्नात हजर असू शकतात.

“मुलं नाहीत मला”, मी हसत उत्तरले.

तिने अत्यंत करुण नजरेने माझ्याकडं पाहिलं. “एक तरी मूल असावं गं स्वत:चं; खेळायला बरं असतं”, तिने माझी समजूत घातली.

“तुझा एक फोटो काढू का?” मी विषय बदलला.

तिने नकार दिला. विचारमग्न होत ती म्हणाली, “तुला निदान बॉयफ्रेंड तरी आहे का?”

मी नकार दिल्यावर ‘या बाईचं आयुष्य वाया गेलेलं आहे’ अशी तिची खात्री पटली.

“तुझा फोन नंबर दे मला. मी शोधून देते तुला बॉयफ्रेंड” असं म्हणत ती उत्साहाने माझ्या हातातल्या फोनमध्ये डोकावली. तो पाहून तिला माझा नंबर कळणार नव्हता म्हणून मी गप्प बसले.

हसू येता येता मी किंचित विषण्ण झाले. असे सल्ले मला अनेकदा मिळाले आहेत पण ते प्रौढ स्त्रियांकडून. मी त्यांना काही सांगत असते आणि त्याही मला काही सांगत असतात. पण तेरा वर्षाच्या मुलीच्या तोंडी हा विषय मला अपेक्षित नव्हता – विशेषतः आमची ओळखही नव्हती म्हणून. लैंगिकता ही अन्य आदिम प्रेरणांप्रमाणे (आहार निद्रा भय मैथुनंच ..) सहजप्रेरणा आहे. पण तिला अतिरेकी महत्त्व दिलं (स्वीकारून वा नाकारून) की सामाजिक प्रश्नांची एक मालिका तयार होते. लैगिकता नाकारण्याची गरज नाही, तिच्यासह जगताना आयुष्य बरबाद होणार नाही हे किशोरवयीन मुला-मुलींना कळण्यातून बरंच काही सकारात्मक घडू शकतं. ही मुलगी विनाविघ्न अजून दहा वर्ष शिकून इंजिनीअर होईल का नाही कुणास ठावूक!

मग गर्दीत हिंडताना अनेक ‘ग्रुपो दि पोपा’ (groupo de poupa) – म्हणजे ‘बचत गट’ भेटले. एका गटाचा एक गणवेश. टी शर्टवर ‘महिला दिन’ विषयक मजकूर लिहिलेला. या सगळ्या गटांनी त्यांचा फोटो काढायला विनासंकोच परवानगी दिली; माझ्या प्रश्नांना उत्तरही दिली; काही प्रश्न मलाही विचारले.

हा गट विशेष आनंदात होता कारण तो समारंभात नृत्य सादर करणार होता

तर हा गट सादरीकरणाची संधी न मिळाल्याने नाराज होता.

मान्यवर आले आणि इतस्तत: पांगलेली गर्दी व्यासपीठाच्या दिशेने धावली. आता पोलिसांची संख्याही वाढली होती. निवेदकाने ‘मुल्येर मोझाम्बिकना’ असा आवाज दिला आणि ‘ओये’ (विजय असो किंवा long live या अर्थाने) असा प्रतिसाद मिळाला. स्वागत, प्रास्ताविक असे औपचारिक सोपस्कार पार पडले आणि मुख्य कार्यक्रमाला सुरुवात झाली. नृत्यांना.

मोझाम्बिकन जन्मजात नर्तक असतात असं मला वाटायला लागलंय. सूर आणि ताल त्यांचे अखंड सोबती असतात. अगदी टीव्हीवर नृत्य पाहतानाही दीड-दोन वर्षाची पोरंदेखील पाय नेमके नाचवतात. नृत्य करणा-या समुहाला पाहणं जितकं आनंददायक होतं; तितकंच आनंददायक होतं त्यांच्यासोबत गाणा-या-नाचणा-या समूहाला पाहणंही. पाठीवर पोर बांधून आलेल्या अनेक स्त्रियांचे पाय थिरकत होते आणि कंठातून स्वर लहरत होते. एक आनंदोत्सव होता तो. पारंपरिक गीत-नृत्याला शिट्ट्या-टाळ्या असा प्रतिसाद मिळत होता. स्वत:च्या शरीराला स्वीकारून त्यासोबत आनंदाने जगण्याची कला मोझाम्बिकन (आणि एकंदरच आफ्रिकन) स्त्रियांकडून भारतीय स्त्रियांनी शिकायला हवी हे पुन्हा एकदा जाणवलं.

एक गमतीदार गोष्ट म्हणजे सत्ताधारी फ्रेलिमो पक्षाचे अनेक गट होते नृत्य करणा-यांत. आणि निवेदक महिलांचा ‘जयजयकार’ करताना फ्रेलिमोचाही ‘जयजयकार’ करत होता. कार्यक्रम थोडा दुरून न्याहाळणा-या लोकांशी बोलताना ‘सगळ्या राष्ट्रीय दिवसांचं राजकियीकरण होत असल्याची’; ‘फ्रेलिमो ज्यात-त्यात स्वत:चा प्रचार करत असल्याची’ तक्रार आणि खंत त्यांनी व्यक्त केली. यातल्या काही लोकांशी माझी तोंडओळख असल्याने ते कदाचित स्पष्ट बोलले असतील माझ्याशी. लोकशाहीतले काही ‘रोग’ (सरकार आणि सत्ताधारी पक्ष: सरकारी यंत्रणा कायम असते हे विसरून श्रेय घेण्याची पक्षाची धडपड!) सर्वदूर आहेत हे लक्षात आलं.

दहा-बारा नृत्यं झाली आणि कार्यक्रम संपला. ‘मार्गदर्शनपर दोन शब्द’ वगैरे काही नाही – तेही एका अर्थी बरंच म्हणा! नाहीतरी असली भाषणं म्हणजे देणारे आणि ऐकणारे सगळ्यांसाठीच एक शुद्ध वैताग असतो. पण तरी माझी जरा निराशाच झाली. नृत्यं तर इथं प्रत्येकच कार्यक्रमात होतात आणि त्यात स्त्रियांचा सहभाग नेहमीच लक्षणीय असतो. मग आजचा दिवस आणि बाकी सारे दिवस यात काय फरक? पोर पाठीवर बांधून काम करणा-या अनेक स्त्रिया मला रोज दिसतात, तशाच आजही दिसल्या. मग आजचा दिवस आणि बाकी सारे दिवस यात काय फरक?

मग आम्ही बेलार्मिनाच्या घरी गेलो. तिथं जेवायचा बेत होता म्हणजे एकत्र स्वैपाक करून जेवायचा बेत होता. रांधा-वाढा-उष्टी काढा यातून आजही सुटका नव्हती तर!

अकरा ते तीन आम्ही स्वैपाक केला. फ्रांगो (कोंबडी), कार्ने (गोमांस) आणि अरोश/झ (भात), सलाड असा बेत असल्याने मी मदतही जेमतेम करू शकत होते.

मग तीन-चार तास या दोन पोरींनी माझं मनोरंजन केलं

यातली छोटी मस्त नाचत होती. बोलता येत नव्हतं तिला, पण माझी पाठ सोडत नव्हती ती.

तोवर बाकीच्यांनी वाईन, बीअर, जीन वगैरे सेवन केलं. जेवलो. मग इथं (पण) नृत्य झालं.

संध्याकाळी घरी परत येताना मी विचारमग्न होते. मला रोज माझ्या इच्छेनं जगता येतं; माझ्या व्यक्तिगत आयुष्यात ‘स्त्री’ म्हणून प्रश्न नाहीत – आहेत ते सामाजिक प्रश्नांचे धागे. म्हणून मला स्त्रियांच्या स्थितीविषयी चर्चेत रस आहे का? पण रोज मला संघर्ष करावा लागत असेल तर असा एक दिवस ‘सुट्टी’ म्हणून उपभोगण्याकडे, मजा करण्याकडे माझा कल राहणार नाही का? तुम्ही जी चर्चा करणार तो माझा प्रश्न असेल आणि त्यातून सुटका नाही हे मला माहिती असेल तर मी कशाला चर्चा करत बसेन? तुमची चर्चा तुम्हाला लखलाभ!

‘दिया दि मुल्येर’ ने मला एक वेगळी बाजू दाखवली. माझ्यासारख्या जगण्याचे फारसे प्रश्न नसणा-या स्त्रीला ‘जगण्याचे प्रश्न असणा-या स्त्रियांनी विचारमंथन अथवा आत्मचिंतन केले नाही’ अशी तक्रार करण्याचा खरं तर काय अधिकार? उरलेले ३६४  दिवस आहेत, हा एक दिवस असू दे स्त्रियांचा मौजमजेचा दिवस! स्त्रियांच्या लढाईचा अर्थ थोडासा अधिक स्पष्ट झाला मला त्या दिवशी. मी आता भारतातल्या कष्टकरी स्त्रियांनाही कदाचित अधिक चांगलीसमजू शकेन.

समाप्त

२२६. ‘महिला दिन’: मोझाम्बिकचा: भाग १

दर दोन-चार दिवसांनी कोणतातरी आंतरराष्ट्रीय दिन असतो असं मला हल्ली वाटायला लागलं आहे. मागच्या आठवड्यात कधीतरी सेलिया मला म्हणाली, “आम्ही सगळ्या एकसारखा कापुलाना शिवणार आहोत. तू पण घेशील का?” ‘कापुलाना’ हे इथल्या स्त्रियांचं पारंपरिक वस्त्र. मुळात ते काहीसं आपल्याकडच्या लुंगीसारखं असतं. पण आता बदलत्या काळानुसार विविध प्रकारचे कापुलाना आले. 

हा एक प्रकार (निळा ड्रेस)

 हा दुसरा प्रकार. टी शर्ट आणि स्कर्ट/पॅन्ट वर गुंडाळायचा.

मी कापुलाना कितपत वापरेन याबाबत मला शंका होती, पण त्यानिमित्ताने स्थानिक चालीरीती माहिती होतात म्हणून मी लगेच ‘हो’ म्हटलं. खरेदीसाठी १२० मेटिकाईश (म्हणजे २४० रूपये) देताना मी विचारलं, “कधी घालणार आहोत हा कापुलाना आपण?” त्यावर जिझेला म्हणाली, “महिला दिनाला.”

“८ मार्च तर झाला की नुकताच, पुढच्या ८ मार्चला मी इथं नसेन,” मी गोंधळले होते. त्यावर किटेरिया म्हणाली, “तो महिला दिन वेगळा. मोझाम्बिकन महिला दिन ७ एप्रिलला असतो.” माझं थोडं चुकलंच म्हणा – ८ मार्च अजून लांब आहे बराच. मोझाम्बिकन फार दूरचा विचार करत नाहीत हे एव्हाना मला माहिती झालं होतं! मग दुस-या दिवशी जेवणासाठी म्हणून (आणखी) दोनशे मेटिकाईशची वर्गणी दिली आणि ‘मोझाम्बिक महिला दिना’साठी मी सज्ज झाले.

पोर्तुगाल आक्रमणाविरुद्ध झालेल्या (दीर्घकालीन) लढ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावलेल्या जोसिना माशेल (Josina Machel) यांचा ७ एप्रिल १९७१ या दिवशी मृत्यू झाला. त्यांच्या स्मरणार्थ हा दिवस आहे. मी हे नाव आज पहिल्यांदा ऐकत होते. भारतात असताना मोझाम्बिकबद्दल मला काहीच माहिती नव्हती हे खरं. पण इथं येऊन मला आठ महिने झाले, पण हे नाव कधी कानावर पडलं नव्हतं. “कोण होत्या या बाई?” या माझ्या प्रश्नावर “समोरा माशेल (Samora Machel) या (स्वतंत्र) मोझाम्बिक राष्ट्राध्यक्षांच्या त्या पत्नी होत्या”, इतकी मोघम माहिती मिळाली. स्वतंत्र देशात जन्मलेल्या आणि वाढलेल्या पिढीचे ‘आयडॉल’ वेगळे असतात हे भारत आणि मोझाम्बिकमध्ये असलेलं साम्य तत्काळ लक्षात आलं. मी निमूटपणे माहिती शोधायला लागले. इतिहासातल्या स्त्रियांबद्दल माहिती मिळवणं सोपं नसतं हा अनुभव पुन्हा एकदा आला.

५ बहिणी आणि ३ भाऊ असलेल्या एका मध्यमवर्गीय मोझाम्बिकन कुटुंबात १० ऑगस्ट १९४५ या दिवशी जोसिनाचा जन्म झाला. राष्ट्रवादाचं बाळकडू तिला घरात आजोबांकडून मिळालं. तिचे वडील सरकारी ‘नर्स’ होते; पण त्यामुळे ‘वसाहतवादी पोर्तुगालविरोधी लढ्यातला’ जोसिनाच्या कुटुंबाचा सहभाग काही कमी झाला नाही. मुलींनी शिकणं फारसं प्रचलित नसण्याच्या कालखंडात तिला शिकायला मिळालं. त्याचं एक कारण म्हणजे तिच्या कुटुंबाला पोर्तुगीज सत्तेने दिलेला ‘Assimilados’ हा दर्जा. यान्वये काही ठराविक मोझाम्बिकन कुटुंबांना ‘गोरा’ दर्जा म्हणजे गो-या लोकांना मिळणारे अधिकार दिले जात.

१५ वर्षांची जोसिना विद्यार्थी संघटनेत सक्रीय सहभागी झाली; ही संघटना सांस्कृतिक आणि राजकीय जागृतीचे काम करत असे. त्या काळात टांझानिया देशातून फ्रेलिमो (Front for the Liberation of Mozambique) स्वातंत्र्यासाठी लढत होती. त्यात सामील होण्यासाठी देश सोडून जाण्याच्या प्रयत्नात जोसिनाला पाच महिन्यांचा तुरुंगवास झाला; तेव्हा ती फक्त १८ वर्षांची होती.

चार महिन्यांनी जोसिनाचा देशाबाहेर जाण्याचा दुसरा प्रयत्न यशस्वी झाला. मात्र टांझानियाला जाण्याऐवजी ती सहका-यांसोबत स्वाझीलॅन्डला पोचली. पोर्तुगीज पोलीस तपास करत तिथवर पोचतील अशी बातमी मिळताच तिच्या गटाने जोहान्सबर्गकडे (दक्षिण आफ्रिका) प्रयाण केलं. हा प्रवास चालत, बसने, ट्रकने – जे मिळेल त्याने केला. पुढे ते बोत्स्वानात (Botswana) गेले आणि तिथून त्यांना परत स्वाझीलॅन्डला पाठवलं गेलं. इथं आफ्रिकेतल्या हितचिंतकांच्या मदतीने युनायटेड नेशन्सच्या मदतीने अखेर जोसिना तिच्या १७ सहका-यांसोबत इच्छित स्थळी पोचली. स्वातंत्र्यलढ्यात लोकांचं आयुष्य कसं असतं याची त्यावरून पुन्हा एकदा कल्पना येते.

वयाच्या विसाव्या वर्षी जोसिना टांझानियातल्या ‘मोझाम्बिक इन्स्टिट्यूट’ची साहाय्यक संचालक (असिस्टंट डायरेक्टर) म्हणून कामाला लागली. स्वित्झर्लंडमध्ये उच्च शिक्षणाची संधी नाकारून तिने फ्रेलिमोच्या ‘महिला विभागा’ची जबाबदारी घेतली. स्वांतत्र्यलढ्यात सहभागी होण्याची संधी स्त्रियांना मिळावी म्हणून त्यांना राजकीय आणि सैनिकी प्रशिक्षण देण्याची फ्रेलिमोची योजना होती. तीन महिन्यांच्या प्रशिक्षणाच्या २५ स्त्रियांच्या पहिल्या तुकडीत जोसिना सामील झाली. (याच काळात तिची आणि समोराची भेट झाली.) स्त्री सैनिकांची तुकडी प्रत्यक्ष युद्धक्षेत्रात काम करत असे. पुढे आरोग्य, शिक्षण, मुलांचे संगोपन अशा समाजसेवी क्षेत्रांतही फ्रेलिमो महिला विभागाने काम उभे केले, ज्याची मूळ कल्पना जोसिनाची होती.

फ्रेलिमोत स्त्रियांचा सहभाग सर्व पातळ्यांवर वाढावा यासाठी जोसिना सदैव प्रयत्नशील राहिली. मोझाम्बिकन परंपरा ‘पुरुषसत्ताक’ आहे असं आजही जाणवतं. काही वेळा परकीय शत्रुंशी लढणं तुलनेनं सोपं असतं. पण आपल्याच लोकांना स्त्रियांना समतेची वागणूक देण्यासाठी प्रेरित करणं अवघड असतं. अवघ्या २५ वर्षांच्या आयुष्यात जोसिनाने या दोन्ही पातळ्यांवर काम केलं हे मला विशेष महत्त्वाचं वाटतं.

फ्रेलिमोच्या ‘आंतरराष्ट्रीय संबंध खात्याच्या महिला विभागाची’ प्रमुख म्हणून नियुक्ती झाल्यावर तिने अनेक आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठांवर स्त्रियांच्या समस्या, त्यांचे हक्क आणि त्यांचा सहभाग असे अनेक विचार मांडले. तिने काही लिखाण केलं आहे की नाही मला कल्पना नाही. एक तर ती अल्पायुषी होती; आणि जाणत्या वयातला तिचा बहुतेक काळ धकाधकीचा होता. पण तिचे विचार अधिक समजून घ्यायला हवेत असं मला वाटतंय आता.

१९६९ मध्ये जोसिना आणि समोरा यांचा विवाह झाला; त्यांना एक मुलगा झाला. १९७० मध्ये जोसिना आजारी पडली. उपचार चालू असतानाही तिचं काम चालू होतं. पण अखेर ७ एप्रिल १९७१ रोजी ती टांझानियात मरण पावली. १९७२ मध्ये फ्रेलिमोने ७ एप्रिल हा ‘मोझाम्बिक महिला दिन’ म्हणून जाहीर केला तेव्हा मोझाम्बिकमध्ये पोर्तुगालचीच सत्ता होती. स्वातंत्र्य मिळायला अजून तीन-सव्वातीन वर्ष बाकी होती.

आज मोझाम्बिकमध्ये स्त्रियांची स्थिती कशी आहे? एका वाक्यात सांगायचं तर ‘फारशी चांगली नाही!’

जगातल्या सर्व गरीब कुटुंबाचं चित्र जवळपास सारखंच असतं – भाषा, धर्म, हवामान, राजकीय स्थिती काही असो. मोझाम्बिक हा देश ‘गरीब’ वर्गात आहे. इथं मला अनेकदा भारतातली खेडी आठवतात. स्त्रिया कमी शिकतात; घरकाम ही त्यांचीच जबाबदारी वगैरे अनेक गोष्टी इथंही दिसतात. इकडे मुलीच्या वडिलांना मुलाकडून पैसे मिळतात; त्यामुळे पैशाच्या लोभाने मुलींना फार लवकर लग्नात अडकवलं जातं. कौटुंबिक अत्याचार आणि आरोग्य असे अनेक प्रश्न त्यातून उद्भवतात. अर्थार्जनाची आधुनिक कौशल्य कमी असल्याने बरेचदा स्त्रिया ‘स्वस्तातल्या कामगार’ असतात.

 संसदेत आणि विधानसभांमध्ये स्त्रियांची संख्या चांगली आहे (सुमारे ४०%), पण त्या कितपत सक्रीय आहेत ते माहिती नाही. बँका, सरकारी कार्यालयं अशा ठिकाणी स्त्रिया दिसतात आणि सहजतेने वावरतात. चारचाकी चालवणा-या खूप स्त्रिया दिसतात – पण हे फक्त शहरांत.

वाचून, ऐकून, पाहून स्त्रियांच्या स्थितीबाबत माझं जे मत तयार होतंय, ते तपासून घ्यायची एक उत्तम संधी अशा दृष्टिकोनातून मग मी ७ एप्रिलची वाट पाहायला लागले.

भाग २