काही माणसं स्वभावतःच कंजूष असतात. पैसे वाचविण्याच्या आपण कल्पनाही करू शकत नाही इतक्या विविध युक्त्या त्यांना सुचत असतात. "वाचवलेला पैसा म्हणजे मिळवलेला पैसा' असला भक्कम सुविचार कोणातरी कंजूष माणसाला सुचला असणार, असं आपलं मला नेहमी वाटत आलंय. सहजतेनं खर्च करणाऱ्या व्यक्तीला असला विचार सुचणं प्रथमदर्शनी अशक्य वाटतं; पण कोणास ठाऊक, कायमच कंजूष माणसासोबत राहताना कोणालातरी हे समजलं असेल.
तुम्हा आम्हा सर्वांच्याच वाट्याला अशी एक तरी कंजूष व्यक्ती आलेली असतेच. कॉलेजच्या जीवनात आपल्या मित्रमैत्रिणींच्या घोळक्यात एखादा कंजूष नमुना हमखास असतो. कधी त्याची/ तिची परिस्थिती बिकट असते म्हणून किंवा कधी त्याच्या/ तिच्यामुळे मनोरंजन होतं म्हणून; कधी नाईलाजानं, तर कधी खुशीनं त्याला/ तिला सामावून घेतलं जातं. त्यात देण्याघेण्याचा हिशोब नसतो.
केवळ परिस्थिती नसते म्हणून माणसं पैसे खर्च करत नाहीत, असा माझा बराच काळ समज होता. पदवी हातात पडल्यावर मी एका सेवाभावी संस्थेत पूर्ण वेळ काम करायला लागले. त्या काळात मागेपुढे न पाहता इतरांसाठी भरपूर खर्च करणारी असंख्य माणसं मी पाहिली. स्वतःकडे जे काही असेल, त्यातलं सर्वोत्तम दुसऱ्यांसाठी देणारी अशी माणसं पाहताना मी बरीच वर्षे "कंजूष' हा शब्दही विसरून गेले होते. त्या काळात लोकांनी मला लाडावून ठेवलं, असं म्हटलं तर ती अतिशयोक्ती होणार नाही. आपण स्वतः पैसे कमावत नाही, असा कमीपणा मला तेव्हा कधीही वाटला नाही.
पैसे मिळवायची गरज कधी भासली नाही. जवळ असलेले सगळे पैसे एका क्षणात इतरांसाठी खर्च करताना भविष्याची काळजी मला आजही वाटत नाही. गरज लागेल तेव्हा दुसरं कोणीतरी आपल्याला पैशांची उणीव भासू देणार नाही, अशी मला नेहमी खात्री वाटते - कोणाकडे काही मागण्याचा माझा स्वभाव नाही, तरीही मला असं वाटतं हे विशेष!
तोवरचं माझं काम एका ध्येयानं बांधल्या गेलेल्या गटासोबत, लोकांसोबत होतं. आपापसांत कितीही वैचारिक किंवा रोजच्या कामासंबंधी मतभेद असले, तरी एकमेकांची काळजी आम्ही सहजतेनं घ्यायचो. एक तीळ सात जणांत वाटून घ्यायचा, इतकंच नाही, तर वेळप्रसंगी आपण उपाशी राहून उरलेल्या दहांना तो तीळ आनंदानं खाऊ घालायचा, अशा वातावरणात मी अनेक वर्षं जगलेच वाढले.
यथावकाश मी पैसे मिळवायच्या फंदात पडले आणि एक पूर्णतः नवं अनुभवविश्व सामोरं आलं.
एकदा मुंबई सेंट्रल स्थानकावरून अहमदाबादला जाणारी गाडी पकडायची होती. आम्ही पाच-सहा जण होतो. पुण्यातून निघून आम्ही साडेअकराच्या सुमारास मुंबई सेंट्रलला पोचलो. आमच्या पुढच्या गाडीला अजून दोन तासांचा वेळ होता. मॅकडोनाल्डमध्ये खाण्यापेक्षा बाहेर उडुपी हॉटेलात यायला आम्ही बाहेर पडलो- आमचं सामान भूक नसणारा एक सहकारी सांभाळत बसला. आम्ही पाच जणांनी पाच वेगळे पदार्थ खाल्ले. वेटरने विचारायच्या आधीच मी "एकत्रच बिल कर' असं त्याला सांगितलं. त्या समूहात मी एकटीच स्त्री होते म्हणून असेल कदाचित; पण वेटरनं माझ्या पुरुष सहकाऱ्यांच्या हातात बिल दिलं. बिल तसं काही जास्त नव्हतं. शिवाय माझे ते सहकारी अधिकारानं वरिष्ठ होते. त्यांना पगारही भरपूर होता. आणि मुख्य म्हणजे बिल कोणीही दिलं तरी कार्यालयीन कामासाठी आम्ही जात असल्यामुळे शेवटी तो "अधिकृत' खर्च होता. या सर्व गोष्टींमुळे मी पैसे देण्याची फार पराकाष्ठा नाही केली.
हॉटेलपासून स्टेशन केवळ सात मिनिटांच्या अंतरावर. चौकात सिग्नलला आम्ही थांबलो, तेव्हा माझे सहकारी मला म्हणाले, ""सविता, तुमचं सतरा रुपये बिल झालं.'' त्यांनी इतरांनाही अशाच रकमा सांगितल्या. मी इतकी चकित झाले होते, की मला काही सुचेना. तेवढ्यात सिग्नल हिरवा झाला. त्यामुळे "स्टेशनवर पोचल्यावर दिले तर चालतील ना? की आत्ता लगेचच देऊ?'' एवढंच मी विचारू शकले.
मग मला अशी माणसं भेटण्याची सवय झाली. म्हणजे कोणी आपल्याला पेरू खायला दिला आणि तासाभरानं त्या पेरूचा एक रुपया मागितला, तर मला आश्चर्य वाटेनासं झालं. खाताना भरपूर गप्पा मारणारा माणूस नेमका बिल द्यायच्या वेळी मोबाईलवर बोलत बसणार, हे मी स्वीकारलं. फळं आपण आपल्या पैशांनी घ्यायची आणि कोणीतरी दुसरं कोणा तिसऱ्याला "ही तुमच्यासाठी भेट' म्हणून देणार आणि फुकटचं औदार्य मिरवणार, याचा राग येण्याऐवजी गंमत वाटू लागली. घरातून आणलेले पदार्थ गुपचूप हॉटेलच्या खोलीत एकट्यानं खाऊन मग वर "अहो, प्रवासात मला फारशी भूक लागत नाही' असं म्हणणाऱ्यांची कीव येऊ लागली. सामूहिक प्रवासात "मला हिशोब ठेवणं चांगलं जमत नाही, तू कर आता खर्च, नंतर देईन मी,' अशा युक्त्यांची नवलाई मागे पडली. एकदा तर पाच हजारांची रक्कम मी खर्च केली. त्याची पावती परस्पर दुसऱ्यानंच क्लेम केली. "मी विसरलेच होते, तू दिलेस पैसे ते' - अशी नंतरची सारवासारव हास्यास्पद होती.
आपण पैसे खर्च करू शकत नसलो, तर कमावण्याला तरी काय अर्थ- असं म्हणत बिल कार्यालयीन खर्चात पडणार असो की नसो, मी पैसे देत राहते. आपल्यासोबत असणाऱ्या सर्व माणसांसाठी खर्च करण्याची जबाबदारी माझी आहे, असं मला वाटतं- भले, मग माझ्याजवळ उद्यासाठी पैसे असोत वा नसोत!
परवा बाहेरगावी असेच एक गृहस्थ भेटले. दोन-तीन वर्षं आम्ही एकत्र काम केल्यामुळे त्यांचा कंजूष स्वभाव मला माहिती होता. सकाळी आम्ही हॉटेलच्या स्वागतकक्षापाशी भेटलो, तेव्हाच मी त्यांना "संध्याकाळी एकत्र जेऊ' असं आमंत्रण दिलं. त्यांनी त्या शहरात एका घरगुती खानावळीचा शोध लावला होता, तिकडे जाऊ जेवायला असं त्यांनी सुचवल्यावर आम्ही तिकडे गेलो. जेवताना त्यांच्या नव्या नोकरीबाबत बोलणं झालं. त्यांना तिथं भरपूर जास्त पगार होता. काम कमी होतं आणि पुरेसे अधिकार होते. त्यामुळे गृहस्थ एकंदर खुशीत होते. मला बरं वाटलं ते मजेत आहेत ते पाहून.
जेवण झालं. मी काउंटरवर जाऊन दोघांचेही पैसे द्यायला लागले. या गृहस्थांच्या कंजुषीची इतकी ख्याती आहे, की "गेल्या पंचवीस वर्षांत यानं आम्हाला एकदाही चहा पाजलेला नाही," असं त्यांचे मित्र सांगतात. अशा माणसाला तरीही मित्र असतात, याहून नवलाची आणखी काय गोष्ट असू शकते? असो. त्यामुळे या गृहस्थांनी माझ्या जेवणाचे पैसे द्यावेत वगैरे काही विचार माझ्या मनात नव्हते.
"नाही, मॅडम, तुम्ही नका पैसे देऊ,'' असं ते गृहस्थ म्हणाल्यावर 'अच्छा, म्हणजे माणसांचे स्वभाव बदलतात तर...' असं मला वाटलं; पण जुना अनुभव गाठीशी असल्यामुळे केवळ औपचारिकपणानं ते असं म्हणत असावेत, असा मी अंदाज बांधला. "अहो, तुम्ही पैसे देणार हे आधी माहिती असतं, तर जरा महागड्या हॉटेलात नसतो का गेलो आपण,'' अशी पुस्ती त्यांनी जोडली, तेव्हा यांचा आज पैसे खर्च करण्याचा निश्चय दिसतो आहे, असं मला वाटू लागलं.
हे काहीतरी वेगळं घडत होतं तर नेहमीपेक्षा! पण कदाचित मला भास होत असेल, असं वाटून मी शंभरच्या दोन नोटा काउंटरवरच्या माणसाकडे सरकवल्या. हॉटेलमधल्या माणसांची- वेटरपासून ते मॅनेजरपर्यंत- एक गंमत असते. पुरुष सोबत असल्यावर स्त्रीनं पैसे देणं किंवा खरं तर स्त्रीकडून पैसे घेणं यांना अत्यंत अपमानाचं वाटतं. एकदा अशाच एका प्रसंगी एका वेटरनं तर मला भारतीय संस्कृतीवर एक लंबंचौडं भाषण दिलं होतं. गार्गी, मैत्रेयी अन्य ऋषिगणांबरोबर जलपानासाठी जात असतील, तेव्हाही ऋषिगणांपैकी पुरुषांनीच आवश्यक त्या सुवर्णमुद्रा देण्याचा आश्रमांचा, गुरुकुलांचा नियम होता, असं या वेटरचं भाषण ऐकल्यावर बराच काळ मला वाटत होतं. अभ्यासकांनी यावर जरूर संशोधन केलं पाहिजे.
तर इथंही त्या काउंटरवरच्या माणसानं मला रोखलं. "ताई, साहेब असताना तुमच्याकडून पैसे घेणं प्रशस्त नाही वाटत. देताहेत ना साहेब पैसे.'' ही आता आणखी एक गंमत. अशा कोणत्याही प्रसंगात मी 'ताई' असते आणि माझ्याबरोबरचा पुरुष असतो 'साहेब'! त्या हॉटेलवाल्याला त्याचं बिल मिळण्याशी मतलब; कोणी का देईना, त्याला काय करायचं? पण एक तर ही घरगुती खानावळ होती. दुसरं म्हणजे त्या वेळी जेवणाऱ्यांची फारशी गर्दी नव्हती. तिसरं म्हणजे तिथं जेवायला आलेली मी बहुतेक अपवादात्मक बाईमाणूस होते; कारण त्या अर्ध्या-पाऊण तासात तिथं जेवायला आलेल्या प्रत्येक इसमानं आश्चर्यानं माझ्याकडे पाहिल्याचं माझ्या लक्षात आलं होतं.
"मॅडमकडून घेऊ नका हो पैसे,'' गृहस्थांचा खरंच बिल द्यायचा विचार होता तर! नव्या वातावरणात नवीन काही शिकलेले दिसताहेत ते. मी या माणसासाठी इतक्या वेळा आजवर पैसे खर्च केले होते, की एखाद्या वेळी त्यांनी पैसे दिल्यानं फार काही बिघडत नव्हतं. मी स्वस्थ उभी राहिले.
त्या गृहस्थांनी पैसे दिले. "साहेब, अजून वीस रुपये.'' काउंटरवरचा माणूस म्हणाला. आपले हे महाशय हसून शांतपणे म्हणाले, "तुम्हीच उलट मला चाळीस रुपये परत द्या. मॅडमचे पैसे मॅडम देतील.''
काउंटरवरच्या त्या माणसाचा चेहरा अगदी तोंडात मारल्यासारखा झाला. मी मुकाट्यानं पैसे दिले, तेव्हा त्यानं माझ्याकडे पाहिलंही नाही. कोपऱ्यात उभी राहून इतका वेळ शांतपणे सगळं बोलणं ऐकत असलेली एक स्त्री पदराआड तोंड लपवून हसत होती. मी तिच्याकडे पाहून स्वच्छ, साधी हसले आणि ती एकदम जोरजोरात हसायला लागली. काउंटरवरच्या माणसानं जरा काळजीनं आधी तिच्याकडे मग माझ्याकडे पाहिलं. माझ्या चेहऱ्यावरचं हसू पाहून तोही मोठ्यानं हसला आणि एकदम गप्प झाला.
आम्ही बाहेर पडलो. हे गृहस्थ म्हणाले, "जरा विचित्रच वाटले ते नवरा-बायको. काही कारण नसताना असं हसायचं म्हणजे...''
त्यावर मी पण मोठ्यानं हसले. म्हटलं, ""झाली असेल काहीतरी गंमत. तुम्हाला नसेल कळली कदाचित.''
मी त्या गृहस्थांना ओळखणाऱ्या एकांना हा किस्सा सांगितल्यावर ते म्हणाले, ""म्हणजे आता इतक्या वर्षांनंतर हा बाबा स्वतःचे पैसे स्वतःसाठी खर्च करायला तरी शिकलाय. या आयुष्यात ही फारच मोठी झेप झाली त्याची.''
आणि खदाखदा हसत हे "शुभ वर्तमान' इतर मित्रांना सांगण्यासाठी त्यांनी मोबाईल हातात घेतला.
पू्र्वप्रसिद्धी : सकाळ, सप्तरंग, Sunday, November 15, 2009
*