२७१. शोध ... पुस्तकाचा

तसं पाहायला गेलं तर हे लेखन ‘त्या एका कादंबरी’बद्दल आहेही आणि नाहीही.

हे लेखन ‘त्या एका कादंबरी’बद्दल नाही, कारण पुस्तक परिचय करून देण्याचा या लेखाचा उद्देश नाही.

हे लेखन ‘त्या कादंबरी’बद्दल आहे, कारण.... सांगते.

खरं म्हणजे हे लेखन त्या कादंबरीबद्दल कमी आणि माझ्याबद्दलच जास्त आहे.

नेहमीप्रमाणेच 😉

*****

१९९३-९४ या काळातली ही गोष्ट. इतकी जुनी, आणि बारकावे धूसर झालेली, की हे वर्षही कदाचित मला चुकीचं आठवत असावं. तर मुद्दा इतकाच की गोष्ट भलतीच जुनीपुराणी आहे.

माझी एक मैत्रीण तेव्हा इलाहाबादला काम करत होती. ‘इलाहाबाद’ न म्हणता ‘प्रयागराज’ म्हणायचं असं त्या काळात आग्रहाने सांगण्याइतपत तिच्याभोवतीचं वातावरण होतं. ती एका संघटनेचं पूर्ण वेळ काम करत होती. मी त्या संघटनेत साडेसहा वर्ष पूर्ण वेळ काम करून दोन-तीन वर्षांपूर्वी बाहेर पडले होते. पण माझ्या जुन्या संघटनेतल्या स्थानिक सहकाऱ्यांमध्ये आणि माझ्यामध्ये कसलीही कटुता नव्हती. किंवा असलीच तर ती मला कळण्याइतपत मी शहाणी नव्हते असंही म्हणता येईल.

ही मैत्रीण, तिचं नाव मीना (आमचा आता काहीही संपर्क नसल्याने नाव अर्थातच बदललं आहे). ती आग्रहाने मला प्रयागराजला बोलवत होती. माझं तेव्हा असंच काहीबाही चालू होतं. स्पष्ट दिशा वगैरे असण्याचं आणि माझं कधीच तितकंस जमलं नाही. त्यामुळे नवं काही खेळणं दिसलं की तिकडं डोकावून बघायचं असा प्रवास त्या काळात चालू होता. (आजही काही वेगळं घडतंय अशातला भाग नाही म्हणा!)

तर गेले प्रयागराजला. मीना तिच्या कामात व्यस्त होती. सभोवताली कार्यकर्त्यांचा कोंडाळं असायचं. सगळे उत्साही होते. तरूण होते. त्यातल्या काहींना संघटनेच्या कामानिमित्त मी आधी भेटलेले होते. काहींना माझ्याबद्दल ऐकून माहिती होतं. त्यामुळे मीना मोकळी नसेल तेव्हा त्यातले कुणी ना कुणी माझ्यासोबत असायचे. मला इकडंतिकडं घेऊन जायचे, गप्पा मारायचे, खाऊ घालायचे, भेटवस्तू द्यायचे.

एकदा मात्र कुणीच माझ्यासाठी वेळ द्यायला मोकळं नव्हतं. त्यांचा एक महत्त्वाचा कार्यक्रम ठरत होता आणि अर्धा दिवस ते बैठकीत असणार होते. मला मीनाच्या टेबलावर एक पुस्तक दिसलं. मी म्हणलं, “तुमची बैठक निवांत होऊ द्या. तोवर मी हे पुस्तक वाचत बसते.” मग ते निश्चिंतपणे त्यांच्या कामाला लागले.

तोवर मी बहुधा कधीच हिंदी पुस्तक वाचलं नव्हतं. त्यामुळे सुरूवातीला मी थोडी अडखळले. पण त्या कादंबरीने मला गुंतवून टाकलं. ओघवती भाषा, आगळावेगळा विषय, प्रपंच आणि आध्यात्मिकतेची त्यात घातलेली सांगड ... दिल खुष हुआ... मजा आली. तीन-साडेतीन तास कसे गेले ते कळलंही नाही. एकदम दुसऱ्या जगात गेल्यासारखं वाटतं होतं. मी आठवणीने पुस्तकाचं आणि लेखकाचं नाव एका कागदावर लिहून तो कागद व्यवस्थित माझ्या सॅकमध्ये ठेवला. ‘आपलं जेव्हा कधी घर होईल तेव्हा हे पुस्तक आपल्या संग्रहात नक्की असायला हवं’ असंही मनाने ठरवलं. हा विचार कादंबरीच्या संदेशाच्या एक प्रकारे विरोधाभासी असल्याने मला हसूही आलं.

पुढचे काही दिवस गडबडीत गेले. यथावकाश मी मुंबईला परतले. (तेव्हा मी मुंबईत रहात होते.) पुढं मुंबईतून बाहेर पडले. दुसऱ्या शहरात स्थिरावले. लातूरच्या भूकंपग्रस्त भागात वर्षभर स्वयंसेवी काम केलं. मग चार वर्ष आणखी एका संस्थेचं पूर्ण वेळ काम केलं. महाराष्ट्राच्या विविध भागात कामानिमित्त खूप फिरले. या सगळ्या घडामोडीत अधुनमधून त्या कादंबरीची आठवण यायची. पण सॅकमध्ये व्यवस्थित ठेवलेला कागद गायब झाला होता. मला कादंबरीतली काही पात्रं आठवत होती, काही संवाद आठवत होते, काही घटना आठवत होत्या. पण कादंबरीचं नाव आणि लेखकाचं नाव – दोन्हीही आठवत नव्हतं. स्मरणशक्तीला ताण देऊनही आठवत नव्हतं. मीना भेटली तेव्हा तिला मी त्याबद्द्ल विचारलं, पण असं काही पुस्तक तिच्या टेबलावर होतं हेच तिला आठवत नव्हतं. त्यामुळे पुढचं काही विचारायचा प्रश्नच राहिला नाही.

इलाहाबाद भेटीला दहा वर्ष होत आली तेव्हा योगायोगाने मी परत एकदा त्या शहरात नियमितपणे जायला लागले होते. स्वयंसेवी पूर्ण वेळ काम थांबवून मी आता एका सामाजिक संस्थेत पगारी काम करायला लागले होते. प्रत्येक इलाहाबाद भेटीत त्या कादंबरीची हमखास आठवण यायला लागली. माझ्या नव्या सहकाऱ्यांना मी या कादंबरीबद्दल काही विचारायचं म्हटलं, तर मला विचारता येईल ते इतकं त्रोटक होतं की कदाचित त्यातला कुणी पट्टीचा वाचणारा असता-असती तरी त्यांना ते कदाचित कळलं नसतं. शिवाय माझ्याभोवती वाचनाची आवड असणारे फारसे लोक नव्हते. जे मोजके होते, त्यांना हिंदी वाचायची आवड नव्हती. आपसूक इंग्रजी वाचन वाढत गेलं.

जसंजसं आयुष्य स्थिरावत गेलं तसंतसं त्या कादंबरीचं नाव आठवायचा प्रयत्न  नकळत होऊ लागला. दरम्यान आंतरजालाशी चांगली ओळख झाली होती. पण शोध घेताना ‘कीवर्ड्स’ काय द्यायचे ते कळत नव्हतं. लेखकाचं नाव मला आठवत नव्हतं. पुस्तकातले काही निवडक शब्द आठवत होते ते असे – ऋषिकुमार, राजकुमारी, बैलगाडी, प्राण, ब्रह्म, याज्ञवल्क्य, तात्विक चर्चा .......मला देवनागरी टायपिंग जेमतेम येत होतं. रिकामा वेळ मिळाला की यातलं काही शोधायचा प्रयत्न करायचे मी, पण यश मिळत नव्हतं. योग्य कीवर्ड्स द्यायला मला फारसं काही आठवत नव्हतं.

मग मी प्रसिद्ध हिंदी लेखकांची यादी शोधली. पण त्यातलं एकही नाव मला त्या कादंबरीसंदर्भात आठवेना. मग सुरू झाली एक अस्वस्थता, अंधारातला आणखी एक शोध. आवडलेलं पुस्तक असूनही त्याबद्दल काही आठवत नाही म्हणून होणारी चिडचीड. त्याबद्दल योग्य माहिती देणारं (हिंदी वाचक) आपल्या संपर्कात कुणी नाही म्हणून येणारा वैताग. वीस वर्षांपूर्वी पुस्तकाचं आणि लेखकाचं नाव लिहिलेला कागद हरवला म्हणून स्वत:चा येणारा राग. ‘जाऊ दे मरू दे. आपल्याला आठवत नाही म्हणजे ते तितकं महत्त्वाचं नव्हतंच पुस्तक आपल्यासाठी’ अशी स्वत:ची समजूत घालण्याचे वारंवार येणारे प्रसंग आणि त्यानंतर दाटून येणारी अगतिकता. बाहेर अनंत घडामोडी चालू होत्या. कामातून वेळ मिळत नव्हता ...पण मनातल्या मनात त्या पुस्तकाचं नाव आठवण्याची धडपड सातत्याने चालू होती.

दरम्यान २०१० मध्ये मी दिल्लीत राहायला गेले. त्या काळात हिंदी पुस्तकं वाचण्यावर मी लक्ष केंद्रित केलं. खूप हिंदी पुस्तकं खरेदी केली, ती सगळी वाचायला अनेक वर्ष लागली तो भाग वेगळा. ‘कथासरित्सागर’, ‘संत कवियों के प्रमुख दोहे’, प्रेमचंद यांचं ‘मानसरोवर’, ‘श्रीकांत’, इस्मत चुगताई यांचं ‘टेढी लकीर’, श्रीलाल शुक्ल यांचं ‘राग दरबारी’ .... अशी बरीच पुस्तकं विकत घेतली. पण मला हवी  होती “ती” कादंबरी काही त्यात मिळाली नाही.

यथावकाश दिल्ली सुटलं. दुसऱ्या देशांत राहताना उरला तो फक्त ‘किंडल’चा आधार. आणि इतर (इंग्रजी सोडून इतर) परकीय भाषांची मुळाक्षरं गिरवण्याचा उद्योग. त्या भाषांमधलं काही वाचण्याचा मोडकातोडका प्रयत्न.

*****

हिंदी लेखकांचा शोध चालू असताना २०२१ मध्ये ‘राजकमल पेपरबॅक्स’ यांच्याकडून काही हिंदी पुस्तकं मागवली. त्यात एक होतं हजारीप्रसाद द्विवेदी यांचं ‘पुनर्नवा’. हजारीप्रसाद यांच्या पुस्तकांचा शोध घेताना त्यात ‘अनामदास का पोथा’  हे नाव आढळलं आणि काहीतरी ओळखीचं वाटलं. आंतरजालावर शोधलं तर हे मुखपृष्ठ दिसलं, 

आणि हीच ती आपण गेली तीस वर्ष आठवण्याचा प्रयत्न करत असलेली कादंबरी असं जाणवलं.

पण राजकमलकडं ते पुस्तक उपलब्ध नव्हतं. बहुधा त्याची आवृत्ती संपली होती.

डिसेंबर २०२३ मध्ये पुण्यातल्या पुस्तक प्रदर्शनात राजकमलच्या स्टॉलवर गेले. ‘काशी का अस्सी’ हे काशीनाथ सिंह यांचं पुस्तक घ्यायचं ठरवून गेले होते. आणि अचानक ‘अनामदास का पोथा’ दिसलं. ते लगेच विकत घेतलं हे वेगळं सांगायला नकोच.

तर असं हे तीस वर्षांनी पुन्हा भेटलेलं पुस्तक.

कायनात (कहते हैं किसी चीज़ को पूरी शिद्दत से चाहो तो पूरी कायनात उसे तुमसे मिलाने की कोशिश में लग जाती है.....) वगैरे काही नसतं, आपल्याला प्रयत्न करावे लागतात .. हेही एक सत्य उमगलं या प्रवासात.

जणू काही भूतकाळातल्या मला मी पुन्हा एकदा भेटले. त्यावेळच्या मला ही कादंबरी जशी भावली होती, तशी आज पुन्हा भावेल का?  तेव्हा जे कळलं असं वाटलं होतं, ते आज पुन्हा कळेल का? की नवे काही शोध लागतील – कादंबरीबद्दल, स्वत:बद्दलही?

पुस्तक मिळाल्यावर जाणवली ती एक अपार स्वस्थता. आपल्याला मौल्यवान वाटणारं काहीतरी आपल्या हातातून (आणि स्मरणातूनही) निसटंलय ... या जाणीवेतून येणाऱ्या अस्वस्थतेतून मुक्ती. एक शांतता. बाहेरचा कोलाहल पूर्ण बंद करण्याची एक ताकद. आता शोधायचं काही नाहीये .... अशी एक भावना. मुक्काम गाठलाय, आता काही करायची गरज नाहीये असं समाधान.

कादंबरीतल्या संदेशाशी या भावना अजिबात मिळत्याजुळत्या नाहीत असं आत्ता वाटतंय. पुन्हा कादंबरी वाचेन तेव्हा याबाबत अधिक स्पष्टता येईल.

हे पुस्तक वाचण्यासाठी उघडायला नंतर काही कारणांनी सहा महिने गेले.

सध्या वाचते आहे, म्हणून हे इतकं सारं आठवलं.

*****

हजारीप्रसाद (१९०७ ते १९७९) हे हिंदीतले एक प्रसिद्ध लेखक आहेत. त्यांनी अनेक वर्ष ‘शांतिनिकेतन’मध्ये  शिकवलं आणि त्याचा प्रभाव त्यांच्या लेखनातही दिसतो.

छांदोग्य उपनिषदात उल्लेख असलेल्या रैक्व ऋषिची कथा या कादंबरीत आहे.

लहानपणी आईवडिलांचं छत्र गमावलेला रैक्व ध्यान आणि तप करत असतो, प्राण हेच ब्रह्म आहे या निष्कर्षाप्रत तो आलेला असतो. एका वादळी पावसात त्याची भेट जानश्रुति राजाची मुलगी जाबाला हिच्याशी होते. रैक्व याने पाहिलेली ही पहिली स्त्री असते. त्यातून पुढं फुलते ती एक प्रेमकथा आहे आणि सत्याच्या शोधाचीही कथा आहे.

कादंबरीतल्या सगळ्याच व्यक्तिरेखा विलक्षण आहेत. बरंच काही लिहिता येईल त्यासंबंधी. पण सुरूवातीला म्हटलं त्याप्रमाणे पुस्तक परिचय हा उद्देश नाही.

कादंबरीसंबंधी अधिक इथं जाणून घेता येईल.  

२७०. बावळटपणा? की .....?

 (नोंद: मूळ पोस्ट फेसबुकवर प्रकााशित केली होती. तिचा जीव तेवढाच आहे खरं तर. नोंद रहावी म्हणून इथंही प्रकाशित करते आहे.)

१९८४मध्ये पहिल्यांदा मुंबईत राहायला गेले तेव्हा अनेकांनी (त्यात मुंबईत जन्मलेले-वाढलेले-बरीच वर्ष राहिलेले लोकही होते) सांगितलं की, 'मुंबई शहरात सगळे लोक आपापल्या गडबडीत असतात, इतरांकडं पाहायला त्यांना वेळ नसतो.' थोडक्यात काय तर माणुसकी, संवाद वगैरेची अपेक्षा करू नकोस.

पहिल्या दिवशी लोकलच्या गर्दीत अनेकींनी 'कुठं उतरणार' असं मला विचारलं, डब्यातल्या इतर अनेक स्त्रियांनाही विचारलं. तेव्हा मी मुंबईतल्या माणुसकीच्या दर्शनाने भारावून गेले होते. काही दिवसांनी कळलं की 'बसण्याची जागा पक्की होतेय का आणि कोणत्या स्थानकात' हे तपासून पाहण्यासाठी हा प्रश्न असतो. अगदी व्यावहारिक, त्यात भावना वगैरे काही नसते.

(मुंबईतल्या माणुसकीचे, संवादाचेही पुष्कळ सारे अनुभव यथावकाश मिळाले, तो विषय वेगळा आहे.)

मोडलेल्या हातासाठी फिजिओथेरपीचे उपचार करून घेण्यासाठी गेले दीड महिना एका प्रसिद्ध हॉस्पिटलमध्ये जातेय. तिथं रांगेत उभं राहून, आपला रजिस्टर्ड नंबर सांगून, कोणत्या डॉक्टरांकडं जायचंय ते सांगितलं की पास मिळतो. तो दाखवल्यावरच आत प्रवेश मिळतो.

तर पास देणाऱ्या ताईंनी 'एकट्याच आहात का?' असं विचारलं तेव्हा इथल्या लोकांमध्ये माणुसकी आहे, रूग्णांची फार काळजी घेतात हे लोक - असं वाटून मी खूष झाले होते.

इथंही दोन दिवसांनी कळलं की 'एकट्याच आहात का?' या प्रश्नाचा अर्थ 'तुम्हाला एक पास हवा आहे की दोन हवे आहेत' असा एवढाच असतो.

वर्ष कितीही उलटली तरी माझा बावळटपणा काही कमी होत नाहीये हेच खरं ....

किंवा निरागसता कायम ठेवण्यात मी यशस्वी झालेय असंही म्हणता येईल

२६९. गृहितक? अनुभव?

उंच स्टुलावर चढून घरातले पंखे, माळे... पूर्वी मी अनेक वर्ष साफ केले आहेत. पण आता ते काम करता येईल असं वाटेनासं झालं. मग "अर्बन कंपनी"च्या ऍपवर घराच्या सफाईसाठी पैसे भरले.

कंपनीचा तरूण मुलगा आला. वेळेच्या अर्धा तास आधीच आला. तो काय काम करणार ते मला सांगून कामाला लागला. मुलगा मराठी, हिंदी, इंग्रजी आणि तेलगु (त्याचं कुटुंब मूळचं हैद्राबादचं) अस्खलितपणे बोलत होता. (त्याच्या फोनवरच्या बोलण्यात या भाषा कानावर पडल्या.)

त्याचं काम सुरू झाल्यावर मी बाहेरच्या खोलीत वाचत बसले. एकदोनदा वाटलं की तो मला काहीतरी विचारतोय. पण तो अखंड फोनवर बोलत होता.

काम संपवून निघताना "पाच स्टार रेटिंग द्या" असा त्याने आग्रह केला. त्याने काम चांगलं केलं होतं, त्यामुळे मी त्याला लगेच पाच स्टार दिलेही.

निघताना मला म्हणाला, "तुम्हाला राग येणार नसेल तर एक सांगा. तुम्ही काय काम करता?" मी सध्याच्या कामाबद्दल त्याला थोडक्यात सांगितलं. त्यावर तो म्हणाला, "तुम्ही या वयात पुस्तक वाचत बसला होता ते पाहून मला वाटलंच की तुम्ही असं काहीतरी काम करत असणार!"

'या वयात'चा अर्थ 'तुमचं वय झालंय' असा अभिप्रेत असेल, तर तो वस्तुस्थितीला धरूनच आहे.

पण पुस्तकं वाचायचंही 'वय' असतं? असो.

मी वाचत असलेलं "शूद्र मूळचे कोण होते?" हे डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी लिहिलेलं पुस्तक मी त्याला उत्साहाने दाखवलं.

पुस्तकाबद्दल तीन-चार वाक्यांत सांगितलंही. त्यावर पठ्ठ्या म्हणाला,"तुम्ही वरच्या जातीतल्या असून (माझ्या आडनावावरून जात कळतेच!) बाबासाहेबांचं पुस्तक वाचताय हे विशेष आहे."

मला त्यावर काय प्रतिक्रिया द्यायची ते कळलं नाही.

डॉ. आंबेडकर यांची पुस्तकं अमूक एका सामाजिक गटातलेच लोक वाचतात - हे त्याचं गृहितक आहे? का अनुभव?

२६८. कातरवेळी ...

झोपेतून जागी झाले आणि क्षणभर ‘ही सकाळ आहे की संध्याकाळ आहे’ या संभ्रमात पडले. कधी कधी तर “मैं कहा हूं” असं फिल्मी थाटात स्वत:ला विचारण्याची वेळ येते. हल्ली प्रवास कमी झालाय, त्यामुळे तो फिल्मी संभ्रमदेखील कमी झालाय. पण ते असो. सांगत होते ते कातरवेळी जाग आल्यावर येणाऱ्या अनुभवाबाबत. आपल्यापैकी अनेकांना असा अनुभव येत असणार याची मला कल्पना आहे. त्यामुळे काळजी न वाटता हसू येईल याचीही कल्पना आहे. 😊

संध्याकाळी झोपणं अशुभ आहे असं काही लोक मानतात. शुभ-अशुभावर माझा विश्वास नसला तरी संध्याकाळी झोपले, तर उठते तेव्हा प्रत्येकवेळी मला उदास, खिन्न वाटतं हा अनुभव आहे. त्यामुळे कितीही दमले तरी संध्याकाळी पाचनंतर (किमान रात्री दहापर्यंत तरी) झोपायचं मी टाळते. पण त्यादिवशी खूप दमणूक झाली होती, बरेच दिवस ‘वर्क फ्रॉम होम’मुळे झोप पुरेशी झाली नव्हती. त्यामुळे कितीही अनुभव गाठीशी असला तरी त्यादिवशी मी संध्याकाळी पाच वाजता झोपलेच.

पाऊण तासाने उठले. गजर लावला होता, नाहीतर मी थेट दुसऱ्या दिवशी सकाळीच उठले असते. तर मग अपेक्षेप्रमाणे अतिशय उदास वाटायला लागलं. काही सुचेना. काही हालचाल करावी वाटेना. अगदी परत झोपावं असंही वाटेना. म्हटलं चला, कुणालातरी फोन करू. फोनवर गप्पा मारून बरं वाटेल. ‘कुणाला बरं फोन करावा’ असा विचार करायला लागले.

तसे माझ्या संपर्कयादीत (म्हणजे कॉन्टक्ट लिस्टमध्ये) चारेकशे लोक आहेत. त्यातले काही नंबर विविध सेवांच्या ‘कस्टमर केअर’चे आहेत, म्हणजे ते अशा अनौपचारिक संवादासाठी बाद. काही अन्य सेवांचे आहेत – जसे की फार्मसी, इलेक्ट्रिशियन, प्लंबर, वाहन दुरूस्ती वगैरे. त्यांचाही उपयोग नाही. काही नंबर कामाच्या ठिकाणचे आहेत. माझ्या कामाच्या ठिकाणचे लोक दुसऱ्या देशांत आहेत, त्यामुळे सहज म्हणून फोन होत नाहीत. वेळ ठरवून ते करावे लागतात. त्यांच्याशी होणाऱ्या अनौपचारिक संवादातही मुख्य भर फोनऐवजी चॅटिंगवर असतो. काही नंबर मी पूर्वी ज्या लोकांसोबत काम केलं, त्यांचे आहेत. ते कधीतरी कामासाठी अजूनही फोन करतात, त्यामुळे ते अद्याप काढून टाकलेले नाहीत. फक्त फॉरवर्ड पाठवणाऱ्या लोकांचे (आणि अनेक व्हॉट्सऍप गटांचे) नंबर archive करण्याची युक्ती मला अलिकडेच समजली आहे. त्यामुळे माझी अजिबात चौकशी न करता फक्त स्वत:चे लेख, फोटो, वर्तमानपत्रांची कात्रणं वगैरे पाठवणारे सध्या तिकडं आहेत. या लोकांचे आणि माझे काही कॉमन ग्रुप्स असल्याने यांना यादीतून काढून टाकणं जरा अवघड असतं.

काही नंबर अशा लोकांचे आहेत, की जे मरण पावले आहेत. आता तो नंबर ठेवण्यात काहीही अर्थ नाहीये, हे माहिती असूनही त्यांचे नंबर मात्र काढून टाकावेसे वाटले नाहीत, तसा विचारसुद्धा कधी केला नाही. पण या लोकांना काही फोन करता येत नाही.

काही लोकांशी वर्षानुवर्ष काहीही संवाद नाहीये. १ जानेवारीला “नववर्षाच्या हार्दिक शुभेच्छा” आणि दिवाळीला “लक्ष लक्ष दिव्यांची…” छापाचे फॉरवर्डेड मेसेजेस ते मला पाठवतात, यापल्याड आमच्यात काहीही संवाद नाही. काही लोक मला फक्त व्हॉट्सऍप फॉरवर्ड पाठवतात, व्यक्तिगत संवाद साधण्यात त्यांना काही रस नसतो. मग बहुतेक “अशा” वेळी मी त्यातले दोन-चार नंबर डिलीट करून टाकते. तो या कातरवेळच्या उदासीनतेचा एक फायदा.

या गाळणीतून काही ठरलेली नावं मागे राहतात. हे लोक अनेक वर्ष माझ्या संपर्कात आहेत ही जमेची बाजू. यातल्या सर्वांची वर्ष दोन वर्षांतून एकदा तरी निवांत भेट होते, गप्पागोष्टी होतात. त्यांच्या घरी माझं जाणं आहे. मी फार कमी लोकांना घरी बोलावते, मात्र हे लोक कधीही माझ्या घरी येऊ शकतात, येतातही. त्यांच्या घरातली माणसं मला ओळखतात. मला काही अडचण आली तर यातले अनेक लोक धावत येतात, मदत करतात. वेळी-अवेळी, पूर्वनियोजित नसलेला फोन करण्यासाठी खरं तर एवढं पुरेसं आहे.

पण त्यातल्या कुणालाही मी लगेच फोन करायला तयार होत नाही. काहीजण काही मिनिटांनंतर त्यांच्या आध्यात्मिक गुरूविषयी बोलायला लागतात. हे मला ओळखतात का खरंच -असा प्रश्न पडावा इतकं ते अध्यात्मिक बोलतात. यातले काहीजण फक्त तक्रार करतात. कुणाबद्दल तक्रार हे महत्त्वाचं नाही, फक्त तक्रार करतात. मला या तक्रारखोर लोकांबाबत नेहमी एक प्रश्न पडतो. ज्या लोकांबाबत हे तक्रार करताहेत, त्यांच्याशी तर यांचे चांगले संबंध आहेत, ते एकंदर एकमेकांच्या सहवासात सुखी दिसतात. मग माझ्याकडेच तक्रार का? आणि दुसरं म्हणजे मी फोन केलाय. तरीही माझी जुजबी चौकशी करून मग हे लगेच आपल्या तक्रारीच्या विषयाकडं वळतात. सुखाच्या काही गोष्टी सांगायला यांना जमतच नाही. मी फक्त उदास वाटल्यावर नाही, तर चांगलं घडल्यावरही या लोकांना फोन करत असे. हल्ली मात्र मी टाळते.

काहीजणांना फक्त गॉसिप करण्यात आणि नकारात्मक बातम्या पसरवण्यात रस असतो – तेही नको वाटतं. ‘क्ष’ या व्यक्तीचं माझ्याबद्दल किंवा माझं ‘क्ष’ या व्यक्तीबद्दल काहीही मत असलं तरी त्याने माझ्या किंवा ‘क्ष’च्या जगण्यात काय फरक पडतो? काहीच नाही. मग असू द्यावं ज्यांचं मत त्यांच्यापाशी. काहीजण लगेच खूप काळजी करत भरमसाठ सल्ले द्यायला लागतात. कुणी जेवणाखाणाचा उपदेश करायला लागतं. प्रत्येकाची तऱ्हा वेगळी. एरवी मी त्या प्रत्येकाच्या वैशिष्ट्याचा, वेगळेपणाचा आनंद घेते. त्यांच्या व्यक्तिमत्वासकट ते माझे मैत्रीण-मित्र असतात, त्यांनी माझ्यासाठी खूप काही केलं आहे याबद्दल मी कृतज्ञही असते. पण यावेळी मात्र फोन करायला नको वाटतं.

काहीजण त्यांच्या व्यापात खोलवर बुडालेले आहेत हे माहिती असतं. मग त्यांना असा अवेळी फोन केला जात नाही. काहीजण ऑफिसच्या कामात किंवा परतीच्या प्रवासात असतील म्हणून फोन करायला नको वाटतो.

असं मी एकेक नाव पहात जाते. पुढं जाते. फोन कुणालाच करत नाही. आपल्या उदासीनतेला काही कारण नाही, ती आपोआप नाहीशी होईल हे मला माहिती आहे. बोलण्यासारखं आपल्याकडं काही नाहीये हेही मला कळतं. आणि या क्षणी कुणाचं काही ऐकत बसण्याइतका उत्साह मला नाहीये, हेही मला माहिती आहे. खरं सांगायचं तर त्या निरर्थक, पोकळ वाटणाऱ्या त्या क्षणांमध्ये एक अद्भूत असं काहीतरी असतं. त्याच्या मोहात मी त्या क्षणी असते, त्यामुळे माणसांची सोबत नकोशी वाटते.

शेवटचा नंबर नजरेखालून गेल्यावर मी स्वत:शीच हसते. उरतो तो फक्त आपलाच नंबर. आपणच आपल्याशी संवाद साधणं, राखणं महत्त्वाचं असतं याची आठवण करून देणारा तो आपलाच नंबर.

मग “O Mister Tambourine man” लावते.

किंवा “हृदयसूत्र” ऐकते.

किंवा मग ‘आमि शुनेछि शेदिन तुमि’ हे बंगाली गीत ऐकते.

उन्हाळ्याचे दिवस असतील तर कपाटातली दुर्बिण काढते. गॅलरीतून दिसणारे पक्षी पाहते. पावसाळा असेल तर पाऊस पहात बसते.

कुठल्यातरी पुस्तकातलं एखादं वाक्य आठवून संग्रहातलं ते पुस्तक शोधते. एखादी कविता, गाणं गुणगुणत बसते.

डोळे मिटून निवांत श्वासाकडे बघत बसते. झोपाळ्याच्या हालचालीसोबत वाजणाऱ्या छोट्या घंटेच्या किणकिणाटाच्या नादाने स्तब्ध होऊन जाते.

मग कधीतरी विनाकारण आलेली खिन्नता विनासायास निघून जाते.

रिकामपणाचा तो एक क्षण मात्र सोबत राहतो. बाहेर कितीही गर्दी असली तरी तो क्षण सोबत राहतो. तो वेदनादायी वगैरे अजिबात नसतो, फक्त वेगळा असतो. क्वचित कातडी सोलून काढणारा असतो आणि तरीही वेदनादायी नसतो. अधुनमधून असा क्षण अनुभवता येणं ही एक चैनच आहे एका अर्थी. ती वाट्याला येईल तेव्हा मी ती करून घेते.

मग कुणाचातरी फोन येतो. गप्पा सुरू होतात.

आत्ताच मला हे असं वाटतं होतं - वगैरे इतकं सगळं काही मी त्या मैत्रिणीला-मित्राला सांगत बसत नाही. आपल्याला फोन आला की आपण ऐकायचं हे सूत्र उभयपक्षी लाभदायक असतं हे मला अनुभवाने माहिती आहे.

मी कन्याकुमारी स्थानकातून पहाटे पाच वाजता सुटणाऱ्या रेल्वेने प्रवासाला निघाले आहे असं स्वप्नं मला अनेक वर्ष पडायचं. कन्याकुमारी कायमचं सोडण्याचा तो क्षण मी स्वप्नांमध्ये अनंत वेळा पुन्हापुन्हा अनुभवला होता. एकदा कधीतरी मी त्याबद्दल लिहिलं आणि मग मला कधीच ते स्वप्न पडलं नाही.

मला आत्ता भीती वाटतेय की रिकामपणाच्या, निरर्थकतेच्या अनुभवाबद्दल मी लिहिते आहे, तर कदाचित ते क्षण मला परत कधाही अनुभवता येणार नाहीत. लिहिणं हे भूतकाळाचं ओझं कमी करण्याचा माझ्यासाठी तरी एक रामबाण उपाय आहे.

बघू, आगे आगे क्या होता हैं 😊

 

२६७. रातरागिणी

शीर्षक वाचून गोंधळात पडणारे तुम्ही काही एकटेच नाही. मीही हा शब्द पहिल्यांदा वाचला तेव्हा गोंधळले. झालं असं की व्हॉट्सऍपवरच्या अनेक निरर्थक फॉरवर्ड्सच्या मांदियाळीत मला हा शब्द दिसला. रणरागिणी शब्द माहिती होता, पण रातरागिणी?

नवं काहीतरी दिसंतय म्हणून पाहिलं. ‘लोकमत’ दैनिकाच्या वतीने ‘सखी रातरागिणी नाईट वॉक’ आयोजित करण्यात आल्याची ती बातमी होती. २२ डिसेंबरची रात्र ही वर्षातली सर्वात मोठी रात्र असते. या रात्री पुणे शहरात एक छोटा वॉक ‘दैनिक लोकमत’ने आयोजित केला होता.

‘सातच्या आत घरात’ या बंधनातून आता निदान शहरातल्या, शिक्षित, आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी असलेल्या काही स्त्रिया मुक्त झाल्या असल्या तरी गावांत-शहरांत अनेकींना आजही या प्रवृत्तीशी लढावं लागतं. ‘आमची काही हरकत नाही, पण तू सुरक्षित नाहीस बाहेर, समाज बघ ना कसा आहे आपला,...’ अशा विविध कारणांनी स्त्रीचं रात्री बाहेर जाणं (तेही कामासाठी नाही तर फिरायला जाणं) हे अनावश्यकच नाही तर चुकीचंही मानलं जाणारी अनेक कुटुंबं (त्यात पुरूष आणि स्त्रिया दोन्हीही आले!) आपल्याही ओळखीत असतील. त्याला छेद देणारं काहीतरी घडतंय तर आपण त्यात सामील व्हावं असं मला वाटलं.

रात्री दहा वाजता अलका टॉकीज (हा शब्द आता वापरातून गेलाय, पण अलका टॉकीज हे अलका टॉकीजच आहे) चौकात जमायचं आणि तिथून शनिवारवाड्यापर्यंत चालत जायचं असा कार्यक्रम होता. अलका चौक ते शनिवारवाडा म्हणजे फार फार तर दोन किलोमीटरचं अंतर. अगदी रमतगमत चालत गेलं तरी अर्ध्या तासात पार पडणारं. पण कार्यक्रम तर दोन-अडीच तास चालेल असं संयोजकांनी सांगितलं होतं. तर रस्त्यात गाणी, पथनाट्य, तारपा नृत्य, खाण्याचे आणि चहाचे स्टॉल्स असणार होते. रात्रीचं असं निरुद्देश भटकून मला कितीतरी वर्ष उलटली होती. तसं भटकण्याची ही एक नामी संधी चालून आली होती.

मग कधी नव्हे ते व्हॉट्सऍप मेसेज फॉरवर्ड करण्याचा गुन्हा मीही केला. अर्थात फक्त पुणे शहरातल्या स्त्रियांना मी हा निरोप पाठवला. काही ओळखीच्या पुरूषांनाही पाठवला – त्यांच्या घरातल्या स्त्रियांना सामील व्हायचं असलं तर या विचारांनी. मला आलेल्या प्रतिसादांमध्ये वैविध्य होतं. कुणी ‘यांना विचारून सांगते’ असं म्हणालं, तर कुणी ‘वेळ फारच उशिराची आहे, पुढच्या वेळी संध्याकाळी सहा ते आठ घ्यायला सांगा म्हणजे मी येईन’ असं म्हणालं. कुणाची मुलं लहान होती, तर कुणाच्या घरी आजारी माणूस होतं. कुणाला इतक्या रात्री परत यायला रिक्षा-टॅक्सी मिळणार नाही याची खात्री होती. तर कुणाला ‘स्त्री-पुरूष समानता मानणाऱ्यांनी असं खास स्त्रियांसाठीच्या कार्यक्रमात सामील व्हावं का’ अशी अत्यंत प्रामाणिक शंका होती.

शेवटी आम्ही चौघीजणी तयार झालो. तसंच बाणेरमधून एक मैत्रीण तिच्या सासूबाई आणि लहान मुलीसह निघाली. एका मैत्रिणीचा दुसरीतला मुलगा घरातून निघायच्या अगदी दहा मिनिटं आधी झोपी गेला. घरात दुसरं कुणी नसल्याने तिचं येणं रद्द झालं.

अलका चौकात आम्ही पोचलो तेव्हा व्यासपीठावरून गाणं गायलं जात होतं आणि जमलेल्या स्त्रियांचा त्याला उत्स्फूर्त प्रतिसाद मिळत होता. हळूहळू गर्दी वाढत गेली. स्त्रियांचीच गर्दी असल्याने नकोशी धक्काबुक्की नव्हती. सार्वजनिक ठिकाणी अंग चोरून वावरावं लागण्याच्या अनुभवातून काही काळ तरी मुक्ती मिळाली. (अर्थात स्त्रियांचीही अती गर्दी असती तर तेव्हाही अंग चोरावं लागलं असतं म्हणा.) रातरागिणीचं थीम साँग ऐकायला मला आवडलं. ‘वस्त्रहरण आता होणे नाही, अपहरणाचा मुद्दाच नाही, रस्त्यावर आज उतरल्या नव्या वाघिणी, अंधारावर चालून जाणार रातरागिणी….’ अशा त्या गाण्याच्या सुरूवातीच्या ओळी होत्या. त्या गाण्याची लय छान आहे. सोबत "बादल पे पाव है, छोटासा गाव हैं, अब तो चल पडी, अपनी नाव हैं" यासारखी काही लोकप्रिय गाणीही होती.

‘अंधाराला घाबरत नाय, अंधाराला घाबरत नाय,’ ‘होऊ दे कितीही अंधार, आम्ही मागे नाही फिरणार’ अशा वेगवेगळ्या घोषणाही चालू होत्या. फुलगावच्या लोकसेवा शाळेतल्या मुली मोठ्या संख्येने आल्या होत्या. त्यात ढोलवादक पथकही होतं, एनसीसी कॅडेट्स होते, आणि नृत्याचा पोशाख धारण करून आलेला मुलींचा एक गट होता. हे सगळे गट एकाच शाळेतले होते की वेगवेगळ्या शाळांमधले हे मात्र माहिती नाही.

गाणी चालू होती तोवर आजूबाजूच्या (अनोळखी) स्त्रियांशी गप्पा झाल्या. बालगंधर्व रंगमंदिराच्या परिसरात रहात असलेल्या एक आजी एकट्याच आल्या होत्या. ‘माझ्यासोबत यायला कुणी मैत्रीण नव्हती, पण इथं आलं की काय मग सगळ्या मैत्रिणीच’ असं त्या हसतहसत म्हणाल्या. ‘लोकमत सखी मंच’चा मोठा गट आहे हे काहीजणींशी बोलताना कळलं. या गटात अनेक साहित्यिक-सांस्कृतिक उपक्रम चालतात असंही कळलं. हळूहळू ढोल वाजायला लागले आणि त्याच्या त्रासाने आम्ही गर्दीपासून दूर जायला लागलो. शनिवारवाड्याच्या दिशेने चालायला लागलो.

मैत्रिणींची लहान मुलं सोबत असल्याचा एक फायदा झाला ते म्हणजे त्या दोघांना आईस्क्रीमचं दुकान दिसलं😀मग लहानांसोबत मोठ्यांनीही आईस्क्रीमचा आस्वाद घेतला. नदीपात्रातल्या रस्त्याने जाताना खाण्या-पिण्याचे अनेक स्टॉल्स होते. गेली अनेक वर्षं मी संध्याकाळी सात वाजता जेवते आहे. पण आज मात्र आईस्क्रीम, वडापाव, शंकर महाराज मठ वाटत असलेला प्रसाद (तांदळाची खिचडी) वगैरे खाल्लं. कमी प्रमाणात खाल्लं पण खाल्लं. वाटेत अभिव्यक्ती, लोकायत वगैरे संस्थांचे प्रबोधन करणारे स्टॉल्स आणि कार्यकर्ते होते. तारपा नृत्याच्या तालाने अनेक स्त्रिया आकर्षित होऊन नृत्यात सहभागी होत होत्या.  तुतारी वादकाने मस्त वातावरणनिर्मिती केली. 

आम्ही रस्त्याच्या डाव्या बाजूने चालत होतो आणि उजव्या बाजूला बऱ्याच रिक्षा उभ्या होत्या. रिक्षाचालक हातात फलक घेऊन उभे होते. पुणे शहर स्त्रियांसाठी सुरक्षित असावे यासाठी हे रिक्षाचालक कटिबद्ध असल्याचं सांगत होते. त्यांच्याशी थोड्या गप्पा मारून पुढं निघालो.

एका ठिकाणी कसबा मतदारसंघाचे आमदार रवींद्र धंगेकर यांनी सर्वांसाठी गुळाचा चहा ठेवला होता. तिथं दोन महिला पोलिसांशी गप्पा झाल्या. एक महिला पोलिसाला तिची दोन वर्षांची मुलगी घरी झोपली आहे का नाही याची काळजी होती. रात्रीची ड्युटी नेहमीच असते (शिफ्ट्स असतात) असं त्या सांगत होत्या.

बऱ्याच काळाने रात्री असं निवांतपणे, कसलीही घाई न करता चालायला मजा आली. सोबत मैत्रिणी होत्या, त्यांच्याशीही गप्पा झाल्या. त्यांच्या मुलांशीही गप्पा झाल्या. अनेक फोटो काढून झाले. नदीपात्रातल्या रस्त्यातून रात्री जाताना ओंकारेश्वर देऊळ फार मोठं आहे असा साक्षात्कार झाला. डेक्कन आणि संभाजी उद्यान मेट्रो स्थानकं इतकी जवळ आहेत, की ट्रेनला एक डबा जास्त जोडला की दोन्ही स्थानकं जोडली जातील असा विनोद करून झाला.

शनिवारवाड्यावर पोचलो तेव्हा रात्रीचे बारा वाजून गेले होते. नाही म्हणता म्हणता आम्ही दोन तास चाललो होतो तर. शनिवारवाडा सजवला होता. एका मैत्रिणीचा तिसरीतला मुलगा शनिवारवाडा आत जाऊन पाहता येईल या आशेने आमच्यासोबत आला होता. वाड्याचा दरवाजा बंद आहे हे कळल्यावर तो खूपच निराश झाला 😊

एकूण मजा आली तरी बारकाईने पाहताना काही गोष्टी मात्र खटकल्या

ध्वनी प्रदूषणाचा खूप मोठा प्रश्न आपल्या सगळ्यांच्या समोर असताना पुन्हा याही कार्यक्रमात ढोल वाजले. मान्य आहे, की मुलींचंच पथक होतं. पण उत्सव म्हणला की ढोल गरजेचा आहे का? गणेशोत्सवातले ढोल बंद करणं अवघड आहे. पण निदान नवे उत्सव, त्या उत्सवांच्या परंपरा निर्माण करताना आपण काही भूमिका घेणार आहोत? की नवे उत्सव फक्त बाह्य स्वरूपातच नवे असणार आहेत? सौम्य संगीताचेही अनेक पर्याय आहेत (जसं तारपा, तुतारी, सनई) ते पाहता येतील.

प्रखर दिवे डोळ्यांवर येत होते. सगळं काही व्हिडिओसाठी करायची गरज नाही. सौम्य दिवे लावूनही कार्यक्रम चांगला करता आला असता. प्रकाश प्रदूषण ही गोष्ट तर आपल्या गावीही नाही. माईकचा कर्कश आवाजही नियंत्रणात ठेवता आला असता. रात्री बारा वाजता शनिवारवाड्यावर माईक लावून कार्यक्रम करण्याने परिसरातल्या लोकांना त्रास झाला असणारच. 'एक दिवस काय होतंय' असं म्हणून चालणार नाही. वर्तमानपत्रांकडून अजूनही आशा असणारे अनेक लोक समाजात आहेत. चांगले पायंडे पाडायची जबाबदारी आपलीही आहे, आपल्या कार्यक्रमातून आपण उत्सव साजरे करण्याचे पर्याय उभे केले पाहिजेत.

शिवाय कार्यक्रम स्त्रियांचा आणि स्त्रियांसाठी असताना व्यासपीठावर सातत्याने पुरुष बोलत होते. कार्यक्रम जर महिलांसाठी आहे तर व्यासपीठावरही महिलांना(च) जागा मिळू द्या. पुरुषांसाठी अन्य अनेक जागा आहेत. स्त्रियांनी फक्त गाणी म्हणायची, घोषणा द्यायच्या आणि त्यांना मार्गदर्शन वगैरे करायची वेळ आली की पुरूष पुढं येणार.... ही नेहमीचीच पद्धत याही कार्यक्रमात दिसली.

स्त्रियांच्या विकासासाठी स्त्रियांनी अमुक केलं पाहिजे आणि तमुक केलं पाहिजे (घाबरायला नाही पाहिजे, रात्री बाहेर पडायला पाहिजे .... वगैरे) हे पण आता कंटाळाच नाही तर उबग यावा इतकं जुनं झालंय. प्रश्न फक्त स्त्रियांच्या क्षमतांचा नाहीये. तसा असलाच तर तो फार कमी आहे. स्त्रियांनी अनेक क्षेत्रांत आपली क्षमता वेळोवेळी सिद्ध केली आहेच. प्रश्न आहे समाजाच्या संवेदनशीलतेचा. ती वाढवण्यासाठी स्त्रियांसोबत पुरूषही सहभागी असले पाहिजेत. सामाजिक वागणुकीत बदल घडून आला पाहिजे. आणि त्यासाठी आवश्यक ते पाठबळ प्रशासनाकडूनही मिळालं पाहिजे (कायदे, धोरणं, प्रशासकीय व्यवस्था, मूलभूत सोयी वगैरे). या तिन्ही पातळ्यांवर काम झालं तरच स्त्रियांना खऱ्या अर्थाने अंधारावर मात करायला आणखी बळ मिळेल.

अर्थात ही सगळी कामं 'लोकमत' या दैनिकाने केली पाहिजेत असं मला म्हणायचं नाहीये. त्यांनी त्यातला एक भाग केला. तो करताना या गुंतागुंतीच्या प्रक्रियेची जाणीवही अधिक ठळक असली तर जास्त चांगलं होईल. पुणे शहरातील अनेकींसाठी हा एक नवा अनुभव होता. या अनुभवाची प्रासंगिकता कायम राखायची असेल तर आत्मपरीक्षणाला, बदलांना पर्याय नाही – ‘लोकमत’लाही आणि आपल्यालाही! नाहीतर कार्यक्रम फक्त प्रतिकात्मक होऊन जाण्याचा धोका राहतो. 

 

२६६. दुवा

अनोळखी माणसांसोबत बोलायला उत्सुक असणारी तीन माणसं – खरं तर तीन स्त्रिया, एक पुरूष, आणि एक आठेक वर्षांची मुलगी - एका दिवसात मला भेटले. समोर दिसलेल्या अनोळखी माणसाला कुठल्याही शिक्क्यांविना स्वीकारणं मोठ्या माणसांना जमतच नाही की काय असं वाटण्याजोगे अनुभव होते ते.

पहिल्या ताई बसमध्ये भेटल्या. पुणे शहरातली बस. शनिवारची कलती संध्याकाळ. त्यामुळे की काय गर्दी जराशी कमी होती. पण सवयीने मी स्त्रियांसाठी आरक्षित असलेल्या सीटवर जाऊन बसले. तिकिट काढलं. शेजारी बसलेल्या ताईंनीही काढलं. त्या खिडकीतून बाहेर पहात होत्या, त्यामुळे त्यांच्याशी बोलण्याचा माझा इरादा थंडावला. तितक्यात त्यांच्या हातातलं तिकिट खाली त्यांच्या पायाशी पडलं. त्यांनी पायांच्या बोटांनी ते तिकिट उचलून घेण्याचा प्रयत्न केला खरा. पण बसच्या त्या तिकिटाला जाडी अशी काही नसतेच, त्यामुळे ते तिकिट काही उचललं जाईना. मग मी जागेवरून उठले, खाली वाकून तिकिट घेतलं आणि त्यांच्या हातात दिलं. त्या हसल्या. ते धन्यवाद, आभार वगैरे शब्द माणसं सरसकट वापरत नाहीत ते बरं आहे.

त्यांचा पहिला प्रश्न होता, “तुमचं आडनाव काय?” अनेक लोकांना आडनावावरून जात कळते हे मला माहिती आहे. शिवाय माझं आडनाव काही त्यावरून जात कोणती ते कळू नये या प्रकारातलं नाही. मी मुद्दामच फक्त माझं नाव सांगितलं. मग त्या म्हणाल्या, “हो, पण आडनाव काय?” फार आढेवेढे न घेता ते मग मी त्यांना सांगितलं. मग त्यांचा चौकशीचा सूर लागला तो त्या काही थांबायचं नाव घेईनात. कुठं राहता, काय करता, घरी कोण असतं, आत्ता कुठं चाललात, तिकडून परत कधी येणार .... वगैरे वगैरे.

पाच-सहा स्टॉपनंतर मला उतरायचं होतं. त्यामुळे एवढ्या चौकशीची काही गरज नव्हती. आम्ही एकमेकींना आधी कधीच पाहिलेलंही नव्हतं. मी त्यांना एकही व्यक्तिगत प्रश्न विचारत नव्हते. अर्थात त्या ताई मला काही विचारायला वावही देत नव्हत्या हा भाग वेगळा. पण संधी मिळाली असती तरी मी काही त्याना खोलात जाऊन त्यांची माहिती घेतली नसती. पुन्हा कधी भेटलो तर कदाचित विचारेन, पण पहिल्याच भेटीत या माहितीची मला काही गरज वाटत नव्हती.

त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरं द्यायच्या नादात मी एक स्टॉप पुढं आले. गुगल मॅप चालू करून मी इच्छित ठिकाणाच्या दिशेने चालायला लागले. आधीच पोचायला थोडा उशीर झाला होता. त्यात मी एक स्टॉप पुढं येऊन चालण्याचं अंतर दहा मिनिटांनी वाढवलं होतं. नकाशावर मला दिसलेल्या एका जवळच्या रस्त्याकडं (म्हणजे शॉर्ट कट) मी वळले. एकूणच दिशांबाबत माझं अज्ञान अगाध आहे. त्यामुळे ‘जीवनाची दिशा’ वगैरे शब्दांपासून मी लांब राहणं स्वाभाविक आहे. ते असो.

तात्पर्य काय तर पुणे शहरातल्या एरवी फक्त नावानेच माहिती असलेल्या एका वस्तीत मी घुसले. ८५० मीटर अंतरावरचं माझं पोचण्याचं ठिकाण मग ९५० मीटर झाल्याचं माझ्या लक्षात आलं आणि मी दिशा बदलली. एकमेकांनी चिकटून असेलली असंख्य छोटी घरं, घरांच्या दारात बसलेल्या स्त्रिया-मुली, रस्त्यावर खेळणारी मुलं (मुलगे खेळत होते, आणि त्याच वयाच्या मुली आईजवळ बसून होत्या). समोरसमोरच्या घरांमध्ये तीन-चार फुटांचं अंतर असेल-नसेल, त्यातूनही वाट काढत जाणारे दुचाकीस्वार होते. माझ्याकडं काही जणांनी आश्चर्याने पाहिलं, पण मी काही न बोलल्याने तेही काही बोलले नाहीत. मी चालत असलेला रस्ता मुख्य रस्त्याला जाऊन मिळतो आहे ना याची मी वाटेत एका घरात बसलेल्या स्त्रियांबरोबर खातरी करून घेतली. पण मी जितकी जास्त चालत होते, तितकी मी माझ्या पोचण्याच्या ठिकाणाहून दूर जात होते. आपण भूलभुलय्यात फसलो आहोत की काय असं मला वाटायला लागलं. मला काही कुणी त्रास देत नव्हतं, किंवा मला काही असुरक्षित वगैरेही वाटत नव्हतं. मला फक्त वेळेत माझ्या ठिकाणी पोचायचं होतं.

वाटेतल्या एका घराच्या दारात एक ताई उभ्या होत्या. मग मी थांबले. त्यांना मी म्हणलं, “मी रस्ता चुकलेय असं दिसतंय. मी तुमच्या वाडीतच गोल गोल फिरतेय बहुतेक. मला .....सोसायटीत जायचं आहे. इथून कसं जायचं? सांगाल का मला?” मीही अर्थात प्लीज, कृपया वगैरे शब्द वापरले नाहीत. बोलताना असे शब्द अनेकदा औपचारिक वाटतात. त्या ताई हसल्या, म्हणाल्या, “इथं सोसायटी वगैरे काही नाही. ही अशी घरं दिसताहेत ना, तशीच वस्ती आहे इथं. तुम्ही चुकलायत रस्ता.” बाजूलाच आठ-नऊ वर्षांची एक मुलगी उभी होती, तिला म्हणाल्या, “जा गं, मावशीला त्या रस्त्यापत्तुर सोडून ये.” मुलगीही लगेच तयार झाली. मला जरा संकोच वाटला. मी म्हणलं, “अहो, सांगा मला, मी जाईन. तिला कशाला त्रास.” ताई हसल्या. म्हणाल्या, “दिवसातून दहा वेळा जातेय ती. शिवाय तुम्हाला नाही सापडायचा रस्ता, तुम्ही पुन्हा चुकाल.”

नाव नाही, गाव नाही, जात नाही, धर्म नाही .... मला मदत करायला त्यांना माझ्या अशा कोणत्याच ओळखीची गरज पडली नाही.

छोटी पोरगी बडबडी होती. ती एकदम तिच्या मैत्रिणीशी तिचं काही भांडण झालं होतं, त्याबद्दल सांगायला लागली. कुठल्यातरी बोळकांडातून डावी-उजवीकडं वळून तिने मला तीन मिनिटांत मुख्य रस्त्यावर आणून सोडलं. “आता तुम्ही जा” असा मला आदेश देऊन ती सुसाट तिच्या घराकडं पळाली.

त्या सोसायटीतलं काम आटोपून पत्रकार नगरमध्ये एका कार्यक्रमाला गेले. कार्यक्रम संपल्यावर निवांत चालत आले ती जवळजवळ लॉ कॉलेजपर्यंत. रोजची ठराविक पावलं चालायची असतात तीही पूर्ण झाली त्या निमित्ताने. चालताना सभोवतालच्या जागा, आकाश, माणसं काहीशी वेगळीच भासतात हा नेहमी येणारा अनुभव पुन्हा एकदा आला.

सिग्नलसाठी थांबले असताना कोपऱ्यावर एक नवा कॅफे दिसला, म्हणून तिकडं गेले. शनिवारची संध्याकाळ असूनही कॅफे पूर्ण रिकामा होता याचं नवलं वाटलं. (नंतर लक्षात आलं की तिथं वाहनांच्या पार्किंगची सोय नाही.) मी ऑर्डर देऊन बसत होते तेवढ्यात एका ताईंनी प्रवेश केला. आमची नजरानजर झाली आणि मी हसून मोबाईल उघडला. त्यांनी दोन मिनिटं वाट पाहिली आणि म्हणाल्या, “तुम्ही एकट्याच असाल तर या ना इकडं माझ्या टेबलावर.” मी उठून त्यांच्या टेबलाकडं गेले, बसले. त्यांनीही नाव, आडनाव, कुठं राहता, वय किती, घरी कोण असतं, इकडं कुठं आला होता, आता घरी परत कसं जाणार ... अशी प्रश्नांची सरबत्ती सुरू केली. त्या ... भागात राहतात, गाडी (चारचाकी) नाही आणली ते बरं झालं ... अशी स्वत:बद्दलची माहिती त्या कळत-नकळत पुरवत होत्या.

मी सँडविच मागवलं होतं आणि त्यांनी समोसा. शेअर करायला चालेल का असं त्यांनी विचारल्यावर मी हो म्हटलं. गप्पा मारत राहिलो. वाहतूक व्यवस्थेबद्दल, देशातल्या सध्याच्या स्थितीबद्दल वगैरे. त्यांनी त्यांचं बील दिलं, त्या बाहेर पडल्या. आता वेळ होती काउंटरवच्या पुरूषाची. आम्ही दोघींची ओळख आधीपासून होती का असा त्याचा मुख्य प्रश्न होता. त्याने अर्थात नाव-गाव काही विचारलं नाही मला. मीही हा कॅफे कधी सुरू झाला, गर्दी कोणत्या वेळी जास्त असते ... असे माझ्या उपयोगाचे प्रश्न विचारले, बील दिलं आणि बाहेर पडले.

आपली सर्वांचीच ओळख (आयडेंटिटी) अनेक पदरी असते. नाव-गाव-जात-धर्म-भाषा या काही ठळक ओळखी. माणसं आपल्यासारखी माणसं शोधत असतात. सार्वजनिक जीवनात आपल्यासारख्या माणसांसोबत – ती अनोळखी असली तरी – आपण जास्त आरामात असतो. आपली मतं एकसारखी असणार याची आपल्याला काहीशी खातरी (किमानपक्षी अपेक्षा) असते. आपलं अनुभवविश्व सारखं असणार या गृहितकावर आधारित ही अपेक्षा असते.

समजा मी मराठी बोलणारी नसते, समजा मी स्त्री नसते, समजा मी अमुक एका वयाची नसते, समजा माझं नाव-गाव-धर्म काही वेगळाच असता तर मला हाच अनुभव आला असता का? कदाचित मला रस्ता दाखवणाऱ्या वाडीतल्या त्या आई-मुलगी माझ्याशी वेगळ्या वागल्या नसत्या. पण बसमधल्या ताई आणि कॅफेमधल्या ताई?

समजा बसमधल्या आणि कॅफेमधल्या ताई मराठी बोलणाऱ्या नसत्या, स्त्रिया नसत्या, अमुक एका वयाच्या नसत्या .... तर मीही त्यांना माझी व्यक्तिगत माहिती सांगितली असती का?

अनेकपदरी ओळखींमधला काहीतरी दुवा आपण सगळेच शोधत असतो.

हा दुवा नसेल्यांशी आपला संवाद होऊ शकेल असं आपण (आणि समाजही) बदललो तर ......

२६५. वारसा जलव्यवस्थांचा: भाग २

 (भवताल, पुणे तर्फे आयोजित दोन दिवसांच्या पर्यावरण-अभ्यास सहलीत मी सामील झाले होते. १६ आणि १७ सप्टेंबर रोजी आम्ही पुणे आणि सातारा जिल्ह्यांतल्या निवडक ऐतिहासिक जलव्यवस्थांना भेट दिली. या दोन दिवसांत मला जे दिसलं, समजलं, भावलं – त्याची ही नोंद. या लेखात काही तथ्यात्मक चूक असेल तर ती माझी चूक आहे. योग्य माहिती आपण दिलीत तर चूक दुरूस्त करेन.)

भाग १

जेजुरी. खंडोबाची जेजुरी. आपल्यापैकी अनेक लोक एकदा तरी जेजुरीला जाऊन आले असतील. मीही पूर्वी गेले होते. आज जेजुरीला जाऊनही आम्ही खंडोबाच्या दर्शनाला गेलो नाही. जलव्यवस्थापन हा या अभ्यास दौऱ्याचा विषय असल्याने आम्ही गेलो ‘पेशवे तलाव’कडं. भोर तालुका सोडून आम्ही आता पुरंदर तालुक्यात आलो होतो.

जेजुरीच्या पूर्वेला हा विशाल तलाव आहे. आपण साधारणपणे तलाव पाहतो ते एक किंवा दोन बाजूंनी बांधलेले असतात. हा तलाव वर्तुळाकार नसून अष्टकोनी आहे आणि पूर्णपणे दगडाने बांधलेला आहे.

पहिले बाजीराव पेशवे यांनी अठराव्या शतकाच्या पूर्वार्धात (इसवी सन १७३४ ते १७४०) हा तलाव बांधला म्हणून याला ‘पेशवे तलाव’ असे नाव  आहे. तलावाचे क्षेत्र सदतीस एकर आहे अशी माहिती एका ठिकाणी आहे तर दुसऱ्या ठिकाणी तो एकोणीस एकर क्षेत्रात आहे असं म्हटलं गेलं आहे. डोंगररांगातून येणारं पाणी निर्विघ्नपणे तलावात यावं म्हणून तलावाच्या अनेक बाजूंना छिद्रं आहेत. गाळ-दगड न येता फक्त पाणी तलावात यावं यासाठी ही रचना असावी. 

आम्ही गेलो तेव्हा सुदैवाने तलावावर फारशी गर्दी नव्हती. तलावावरून मल्हारगड (खंडोबा आणि महादेवाचे मंदिर असलेले प्रसिद्ध देवस्थान) स्पष्ट दिसतो. 

पाण्यावर किंचित तरंग उमटत होते. तलावाच्या बांधावर मोट बांधण्यासाठीची व्यवस्था स्पष्ट दिसते. तलावाच्या भिंतीवर ठराविक अंतरावर एकामागून एक असे चार जिने (दगडी पायऱ्यांचे आहेत, म्हणजे पुरेसे जुने आहेत हे जिने) भिंतीमध्ये उतरताना दिसले. ते पाहुन कुतुहल वाटलं. पण जिने उतरण्यापूर्वी जरा मागं जाऊन बघूयात म्हणून उतरून भिंतीच्या खालच्या बाजूला आलो. तर समोर दिसलं जमिनीत उभं केलेलं ‘बल्लाळेश्वर मंदिर’.

सुमारे पंचवीस पायऱ्या उतरल्या की समोर एक कुंड आहे. 

त्या कुंडाभोवती एका वेळी एक व्यक्ती चालत जाऊ शकेल असा दगडी मार्ग आहे. त्या मार्गाने चालत गेलं की उतरून आलेल्या पायऱ्यांच्या अगदी समोर तीन कमानी दिसतात आणि त्यातल्या मधल्या कमानीत शिवलिंग आहे. शिवलिंगाकडं जाताना त्याच्या डाव्या (आणि नंतर परत येताना उजव्याही) बाजूला पाणी वाहत येताना दिसलं. हे पाणी कुंडात जातं. आधी वाटलं की शिवदर्शन करण्यापूर्वी भाविकांना पाय धुता यावेत म्हणून नळ बसवला आहे की काय. पण पाण्याच्या स्रोताचा वेध घेता डावीकडे एक जिना दिसला. त्यातून पाणी अखंड वहात होतं. हे धरणातून येणारं पाणी होतं. स्थानिकांच्या माहितीनुसार या कुंडातल्या पाण्याचा स्तर कधीही कमी-जास्त होत नाही. या कुंडाच्या तळाशी एक लाकडी दरवाजा असून तो बंद आहे. पण याच दरवाज्याच्या आसपास कुठंतरी पाणी बाहेर जाण्याचा मार्ग आहे. जमिनीखालून हे पाणी वाहतं आणि शेतीसाठी वापरलं जातं. १९८० पर्यंत हे पाणी शेतीसाठी वापरलं जात होतं, ते आम्ही पाहिलं आहे, वापरलं आहे – असं सांगणारे शेतकरी भेटलो. त्यांनीच आम्हाला थोडं दूरवर नेऊन शेतात जिथं पाणी बाहेर येत होतं, तो भाग दाखवला.

पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित करण्यासाठी या जिन्यात पूर्वी तीन वेगवेगळ्या पातळ्यांवर दट्टे बसवले होते. (हे दट्टे दगडी होते की लाकडी याविषयी वेगवेगळी माहिती आढळते.) आता हे दट्टे काढून टाकले आहेत आणि दट्ट्यांची जागा सिमेंटने बंद केलेली आहे. तसाच जिना शिवलिंगाच्या उजव्या बाजूलाही आहे. हे दोन्ही जिने चढून थेट धरणाच्या भिंतीवर आजही जाता येतं. भिंतीवरून दिसलेल्या चारपैकी दोन जिन्यांचं रहस्य इथं लक्षात आलं.

बल्लाळेश्वर मंदिराच्या पायऱ्या उतरण्यापूर्वी डाव्या आणि उजव्या बाजूला छोटे बंदिस्त दगडी मार्ग आहेत. त्यातून चालत गेलं की खालच्या शिवलिंगाच्या डाव्या आणि उजव्या बाजूला परत जिने आहेत – ज्यातून धरणाच्या भिंतीवर जाता येतं. थोडक्यात सांगायचं तर हे दुमजली मंदिर आहे आणि ते धरणाच्या भिंतीत साठ फूट खोल आहे. प्रत्येक मजल्यावर दोन जिने आहेत. या मंदिराची आणि धरणाची जोडरचना हे वास्तूशास्त्रातलं एक आश्चर्य तर आहेच, पण पाणी व्यवस्थापनातलंही एक उत्तम उदाहरण आहे. पाण्याच्या अशा महत्त्वाच्या ठिकाणी मंदिरांची स्थापना करणं यातून जनमानसाचा अभ्यासही दिसून येतो. देवाच्या प्रेमाने (अथवा भयाने – कोण कशाने प्रभावित असेल ते सांगता येत नाही) लोक पाण्याचीही काळजी घेत असत असं दिसतं.

मोरगाव-सुपे रस्त्यावर एके ठिकाणी चविष्ट भोजन करून आम्ही काही काळ तिथल्या अंगणात स्थिरावलो तेव्हा आकाशात ढग दाटून आले होते. रस्त्यावरची रहदारी थंडावली होती.  मोकळी हवा, शांतता, झोपाळा ....सकाळी हलकासा शिडकावा झाला होता. आता  पाऊस येणार असं वाटत असतानाच दहा मिनिटांत ते ढग निघून गेले.  आम्ही लोणी-भापकरच्या दिशेने निघालो. आता आम्ही आलो होतो ते बारामती तालुक्यात. पुणे जिल्ह्यातल्या तालुक्यांचं या अभ्यास सहलीच्या निमित्ताने वेगळंच दर्शन होतंय. 

लोणी भापकर गाव तसं मोठं असावं असं वाटेत दिसलेल्या ग्रामपंचायतीच्या दुमजली इमारतीवरून वाटलं. ‘पाच रूपयांत दहा लीटर आरओ  फिल्टर पाणी मिळेल’ असं ग्रामपंचायत कार्यालयाच्या एका भिंतीवर लिहिलेलं दिसलं, म्हणजे पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न गंभीर असावा. 

ज्येष्ठ नागरिक संघाचीही पाटी दिसली. गावात बरीच मंदिरं आहेत असं दिसतंय.  कालभैरवनाथ हे ग्रामदैवत आहे. तिथं काही आम्ही गेलो नाही. सरदार भापकरांच्या गढीचे अवशेषही पाहिले नाहीत. सोनजी भापकर हे पेशवेकाळात मोठे सरदार होते. हा पराक्रमी सरदार पानिपतच्या लढाईत (१७६१) मारला गेला.  एके काळी हे बरंच महत्त्वाचं गाव किंवा स्थान असावं हे नक्की. अशा ऐतिहासिक स्थानी राहणाऱ्या लोकांना त्या त्या गावाबद्दल काय वाटत असावं याचं कुतूहल वाटतं. पण अर्थात त्याचा अंदाज मी माझ्यावरून आणि माझ्या ओळखीच्या माणसांवरून करू शकते म्हणा 😀

आम्ही गेलो ते थेट मल्लिकार्जुन मंदिरात. हा परिसर आता दत्त मंदिर या नावाने ओळखला जातो. पण दत्त मंदिर तिथं गेल्या दीडेकशे वर्षांत आलं असावं. परिसरातले सगळे गाभारे बंद होते, त्यामुळे देवतांच्या मूर्ती पाहता आल्या नाहीत. पण नंदी बाहेर होता, त्यावरून (आणि मल्लिकार्जुन नावावरुन) हे शिवमंदिर आहे हे सहज कळतं.

परिसरात प्रवेश करतानाच दोन – नाही तीन – गोष्टी तत्काळ नजरेत भरल्या. एक, मोकळ्या जागेत ठेवलेलं वराहशिल्प. दुसरी पुष्करिणी. आणि तिसरं म्हणजे मंदिराचं शिखर.  या मंदिराच्या वरच्या भागाची पडझड झाली असल्याने, बाकी भाग कोसळण्याची शक्यता असल्याने भाविकांना आत जाता येत नाही असं समजलं. काही वर्षांपूर्वीपर्यंत हे दरवाजे उघडे असत असं आंतरजालावरच्या काही लेखांवरून दिसून आलं. पण सुरक्षितता महत्त्वाची, तिच्याशी तडजोड नकोच.

भारतीय हिंदू परंपरेत वराह हा विष्णूचा तिसरा अवतार मानला जातो. हिरण्यक्ष राक्षसाने पृथ्वी समुद्राच्या तळाशी ओढून नेली. विष्णूने वराहाचं रूप धारण करून. एक हजार वर्ष राक्षसाशी लढाई करून पृश्वीला वाचवलं ...ही कथा आपण अनेकांनी लहानपणी ऐकली-वाचली असेल. वराहावताराचं काम संपल्यावर विष्णून ते शरीर त्यागलं, आणि मग त्या शरीरापासून यज्ञाची विविध अंगं बनली अशी कथा विष्णुपुराणात आहे. महावराहाचं किंवा यज्ञवराहाचं शिल्प काहीसं भग्नावस्थेत असलं तरी विलक्षण देखणं आहे. वराहाचं शिल्प आपल्याला आवडू शकेल अशी कल्पनाही मी कधी केली नव्हती. पुष्करणीसमोरच्या मोकळ्या अंगणात आता हा असला तरी पूर्वी तो पुष्करिणीतल्या मंडपात असावा असा अंदाज लावता येतो. तिथं श्रीदत्त या देवतेचं आगमन झाल्यावर वराहाला बाहेर हलवण्यात आलं असावं. वराहाच्या पाठीवर जी झूल दिसते, त्यात विष्णूच्या प्रतिमा कोरलेल्या दिसतात. फोटोतल्या वराहाचे पायही पाहा. तिथंही शंख, गदा ही विष्णूची आयुधं दिसतील.
 

मल्लिकार्जुन मंदिर पांडवकालीन आहे असा समज लोकांमध्ये प्रचलित आहे. पण मंदिराच्या हेमाडपंथी शैलीवरून हे मंदिर यादवकालीन (तेराव्या किंवा चौदाव्या शतकातलं) असावं असं म्हणता येईल. स्थानिक लोकांच्या माहितीनुसार या मंदिरात दोन शिवलिंगं आहेत. एक शंकराचं आणि दुसरं पार्वतीचं.

मल्लिकार्जुन मंदिराच्या समोर दगडी बांधकाम असलेली पुष्करणी आहे. एका नजरेत तिचं समग्र दर्शन होत नाही, इतकी ती मोठी आहे. 

या पुष्करणीचा फोटो काढण्यासाठी ड्रोन वापरायला हवं असं मला वाटलं. पुष्करणीत खाली उतरून पाण्याच्या चारी दिशांना फिरता येते. उतरण्यासाठी एका बाजून पायऱ्या आहेत. ठिकठिकाणी लहान कोनाडे दिसतात, त्यातल्या काहींमध्ये मूर्तीही दिसतात, त्या नव्या असाव्यात. पाणी वापरात नसल्याने भरपूर शेवाळ साठलं आहे. इथं असं वाटलं की जुन्या काळी काय भव्यता असेल या वातावरणात. आणि मग असंही वाटलं की जुन्या काळी कदाचित माझ्यासारख्या सामान्य माणसांना (त्यातही स्त्रियांना) दिवसाढवळ्या इथं निवांत येऊन बसण्याची चैनही कदाचित करता आली नसती. असो. हा जर-तरचा विचार बिनकामाचा आहे. 

पुष्करिणीतल्या मंडपासमोर आता दत्ताचं मंदिर आहे. या दत्ताला दहा हात आहेत असं कळलं.  या मंडपातील खांबांवर सुंदर कोरीवकाम दिसतं. या कोरीवकामात काही कामशिल्पंही दिसली. 

छतावरची नक्षीही सुंदर आहे. आता इथं नंदी नाही, पण पूर्वी या मंडपात नंदी असावा. आणि आता जिथं दत्तमंदिर आहे तिथं शिवमंदिर असावं – आणि कदाचित शिवमंदिराच्या पूर्वी विष्णूचं मंदिर होतं की काय असा एक प्रश्न मनात आला. इथं जात्यासारखा एक मोठा दगड दिसला. ते जातं वगैरे नसून चुन्याच्या घाणीचा एक भाग होता असं अभिजित घोरपडे यांनी सांगितलं. त्याविषयी अधिक पुढच्या भागात पाहू. 

परतीच्या वाटेवर सोमेश्वर मंदिराला आम्ही भेट दिली ती इथले 'वीरगळ' पाहण्यासाठी. 

देवळाच्या नामफलकावर विर्घळ असा शब्द दिसतो खरा, पण ते वीरगळ आहे. मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्तीनुसार “युद्धभूमीवर अथवा कोणत्याही संग्रामात वीरगती पावलेल्या माणसाच्या स्मरणार्थ उभारलेला वैशिष्ट्यपूर्ण दगड म्हणजे 'वीरगळ' होय. 'वीराचा दगड' ह्या अर्थाच्या 'वीर-कल' ह्या कन्नड शब्दावरून 'वीरगळ' हा शब्द आलेला आहे. वीरगळाला 'वीराचा दगड' किंवा केवळ 'वीर' म्हणूनही संबोधतात. 'वीरगळां' चा उगम कर्नाटकात झाला, असे दिसते.” इथली महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे या एकाच मंदिरात अदमासे चौदा-पंधरा वीरगळ आहेत. लढाईचे विविध प्रसंग या वीरगळांवरती कोरलेले आहेत. हे वीरगळ जमिनीत पक्के रोवलेले आहेत. किती खोल आहेत, ते मला माहिती नाही.

सुप्याजवळच्या शिवकालीन पाणपोयीच्या दिशेने मग आम्ही निघालो तेव्हा मनात अनेक नवे प्रश्न होते. इतिहासातल्या या दालनांकडं आजवर कधी पाहिलं नव्हतं, आता त्यातली जादू कळायला लागली आहे. अर्थातच त्या त्या काळचा सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भ नीट समजून घेतल्याविना केवळ वास्तुतून इतिहास समजत नाही. पण वास्तू, प्रतीकं, स्मारकं आपल्याला दिशा दाखवतात. शेवटी वाट कुठलीही असो, ती आपली आपल्यालाच चालावी लागते. 

(क्रमश:)